Меотхэр, зиххэр

Тиэрэ ыпэкӀэ Азов хым игъунапкъэхэм адэжь ыкӀи Темыр Кавказым ичӀыгухэм лъэпкъ зэфэшъхьафхэр ащыпсэущтыгъэх. Ахэр- синдхэр, зиххэр, дандариихэр, тарпетхэр меотхэр ыкӀи нэмыкӀыбэхэр.

Меотхэр

ӀэпэӀасэу щытыгъэх, гъукӀэ Ӏэзагъэх, дэным фэкъулаигъэх. Шъхьадж зыфэгъэзэгъэ Ӏофым елъытыгъэу лӀакъо гъэнэфагъэ къыгъэпсыщтыгъэ. Меотхэм тхьэшӀошӀхъуныгъэ пытэ яӀагъ.

Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим идэхагъэ, чӀыопсым инэшанэхэр ахэм лъэшэу агъэлъапӀэщтыгъэх. Тыгъэми, ощхыми, шыблэми тхьэхэр яӀэхэу алъытэщтыгъэ ыкӀи шъхьэкӀэфэныгъэ ин ахэм афашӀыщтыгъэ. Умэхъыгъэ зекӀокӀэ-шӀыкӀэхэр меотхэм бэу агъэцакӀэщтыгъэх. ЛӀакъом цӀыф нахьыжъэу хэтым мы Ӏофыр фагъазэщтыгъэ. ЯӀахьыл-гупсэхэу лӀэхэрэм тхьэлъэӀухэр атрашӀыхьэщтыгъэх. ЧӀыгур атӀыщти, зидунай зыхъожьыгъэ цӀыфыр утӀыӀугъэу ащ чӀалъхьэщтыгъэ. ЯтӀэр тырамытэгъожьызэ хьап-щып зэфэшъхьафхэр ащ ралъхьэщтыгъэх- лагъэхэр, Ӏашэхэр, щыгъынхэр. Адырэ дунаим мыхэр лӀагъэм къыщыфэфедэщтхэу алъытэщтыгъэ. Тхэмэфэ заулэ, е мазэ зытешӀэкӀэ, дунаим ехыжьыгъэр зыщычӀатӀагъэ чӀыпӀэм дэжь щызэрэугъоищтыгъэх ыкӀи зэрэӀыгъыхэу хъураеу къакӀухьэзэ гъыбзэхэр къаӀощтыгъэх ыкӀи гъыщтыгъэх.

Меотхэм ятхьэ закъоу алъытэщтыгъэр тыгъэм, машӀом, нэфынэм ыкӀи фабэм ятхь ары. ЩыӀэныгъэм мыхэр ылъапсэхэу аӀощтыгъэ ыкӀи лъэшэу агъэлъапӀэщтыгъэх. ЦӀыфэу лӀагъэм ихьадэ краскэ плъыжь тыракӀэщтыгъэ, машӀом ышъо ар зэрэфэдэм пае.

Кавказым икъежьапӀэ икъушъхьэхэм ыкӀи ичӀышъхьашъохэм меотхэр ащыпсэущтыгъэх. Къушъхьэхэм ахэсхэм шыхэр бэу яӀагъ, чӀыгулэжьыным пылъыгъэх. Шъофхэм ащыпсэущтыгъэ меотхэр былымхъуныр ары зыфэгъэзэгъагъэхэр. Джащ фэдэу унэгъо хъызмэтым изылъэныкъо шъхьаӀэу пцэжъые ешэныр щытыгъ.

Сарматхэр

Тиэрэ ыпэкӀэ апэрэ илъэс минным къыубытрэ уахътэм Каспийскэ хым итемыр нэпкъхэм къарэкӀыхэшъ, Пшызэ шъолъыр ичӀыгухэм ираныбзэ зыӀулъ сарматхэм ялъэпкъхэр къарэхьэх. Ахэр ренэу зэпэуцужьыщтыгъэх, зэзаощтыгъэх пэщэныгъэр аубытыным фэбанэхэу. Азыфагу къихьэрэ зэгурымыӀоныгъэхэм ыпкъ къикӀэу, сарматхэр гощыгъэ хъугъэх. Анахь куп инэу щыӀагъэхэм ащыщых- аорсхэр, сиракхэр, аланхэр, роксоланхэр, языгхэр. ЯплӀэнэрэ лӀэшӀэгъум Пшызэ шъолъыр къыпыщылъ чӀыгухэм меотхэр япчъагъэкӀэ бэ хъухэу къарэтӀысхьэх. ШӀэныгъэлэжьхэм къызэратхырэмкӀэ, сарматхэр ӀашэкӀэ зэонхэм лъэшэу фэӀэзагъэх, Ӏэшэ лъэпкъ зэфэшъхьафэу яӀагъэр мэкӀагъэп. Джащ фэдэу шым тесыным ахэр фэкъулаигъэх.

Фэдэ гъунэгъу щынагъохэр зэряӀэр къазгурэӀом, меотхэм нахь зыкъагъэгъунэжьэу, зэкъотхэу псэунхэу аублагъ. Хэбзэгъэуцугъэхэр, шэн-хэбзэ зэхэтыкӀэхэр зыфагъэнэфэжьыгъэх, дзэхэр агъэпсыгъэх, ахэм япащэхэри къыхахыгъэх.

Ӏашэхэу меотхэм ашӀыщтыгъэхэр сарматхэм яехэм ягъэпшагъэмэ, нахь пытагъэх. Ау Ӏэшэ закъом къыухъумэщтхэу меотхэм алъытэщтыгъэп. Мамыр гухэлъхэр зиӀэу ахэм къахахьэщтыгъэ цӀыфым сыдигъуи дахэу пэгъокӀыщтыгъэх, агъашхэщтыгъ, шӀухьафтынхэр фашӀыщтыгъэх, зыщыпсэущт уни ратыщтыгъэ. Ау хымэ цӀыфэу ядэжь къеблэгъагъэм мыхъо- мышӀагъэхэр ыгу илъхэу зегуцафэхэкӀэ, ащ пэуцужьыщтыгъэх. Пыйхэм япчъагъэ бэ зыхъукӀэ, ащ лъыпытэу ахэм ябэнынхэу меотхэм амал яӀагъэп, ау сыд фэдиз уахътэ тешӀагъэми, яфэшъуашэр ахэм арагъэгъотыжьыщтыгъэ. Ащыщ къаукӀыгъэмэ, ащ фэдэ къабзэу адэзекӀожьыщытыгъэх. Анахь лъэшэу пыир загъэпщынэщтыгъэр-меотэу лӀагъэм икъэхалъэ зыгорэ зырашӀэкӀэ ары. Фэдэ бзэджэшӀагъэ зезыхьэрэр аукӀыщтыгъэ, ышъхьэ паупкӀыти, хьадэр агъэстыжьыщтыгъэ.

Зыгу хагъэкӀыгъэ меотым джэуап аритыжьынэу игъо имыфэу дунаим зехыжьыкӀэ, мы пшъэрылъыр иӀахьылхэм агъэцэкӀэжьын фэягъ. Пыир щэӀэфэ меотыр "лӀагъэхэм ядунай" ихьан ымылъэкӀыщтэу алъытэщтыгъэ. Ащ мэхьанэшхо зэрэратырэм къыхэкӀэу, лӀагъэм гухэлъэу иӀагъэр игупсэхэм нахь псынкӀэу зэрагъэцэкӀэщтым пылъыгъэх.

Сарматхэрмрэ меотхэмрэ язэфыщытййӀэхэр

Меот дзэ дипломатием зэфэхьысыжь гъэнэфагъэхэр фэхъугъагъэх. ЛӀэшӀэгъуищым къыкӀоцӀ меотхэмрэ сарматхэмрэ якультурэхэр зэхахьэх, охътабэрэ мы лъэпкъхэр зэгурыӀохэу зэрэзэдэпсэугъэм ар иушъхьагъоу плъытэн плъэкӀыщт. КъыкӀэлъыкӀорэ илъэсхэм сарматхэм яфэмэ-бжьымэхэр меотхэм къатехьэхэу ыублагъ. Тиэрэ ыпэкӀэ ятӀонэрэ лӀэшӀэгъум ыгузэгухэм адэжь меотхэм агъэфедэрэ Ӏэмэ-псымэхэм сармат Ӏашэхэр, хьакъу-шыкъухэр, чӀыгур зэралэжьырэ пкъыгъохэр къахэхьэх. Джащ фэдэу, лӀагъэр зэрагъэтӀылъырэ шэн-хабзэхэр зэхъокӀых.

Ау мыщ дэжьым сарамтхэм ягупшысэхэм меотхэм ятхьэшӀошӀхъуныгъэ зэщагъакъорэп.

Сиракхэр меотхэм къахэтӀысхьэхэу зырагъажьэкӀэ, меотхэм яшэн зызэблехъу.

Синдхэр

Синдхэр- меотхэм язылъэпкъ анахь инхэм ащыщыгъэх. Тиэрэ ыпэкӀэ апэрэ лӀэшӀэгъум икъежьэгъухэм къащыублагъэу Таманскэ хыгъэхъунэ ныкъом ыкӀи хы шӀуцӀэ Ӏушъом итемыр-тыгъэкъокӀыпӀэ щыпсэущтыгъэх. Тиэрэ ыпэкӀэ ятфэнэрэ илъэсишъэм синдхэм якъэралыгъо агъэпсы, СиндикэкӀэ ащ еджэх. Мы къэралыгъом икъэлэ шъхьаӀэ Синдика фаусы. (Джырэ уахътэм Анапэ зыфаӀорэр). Меотхэм афэдэу синдхэр чӀыгулэжьыным, былымхъуным, пцэжъые ешэным пылъыгъэх, ӀэшӀэгъэ зэфэшъхьафхэр ашӀынхэм фэӀэзагъэх. Синдикэр- гъэпщылӀэкӀо къэралыгъоу щытыгъ. Тиэрэ ыпэкӀэ 480-рэ илъэсым грек къалэхэу Керченскэ хыдэкӀыпӀэм инэпкъыхэм аӀутыгъэхэр зэхэхьэхи, зы къэралыгъо зашӀыгъ. Боспорскэ царствэкӀэ ащ еджагъэх. Ащ игупчэу хъугъэ-Пантикалей.

Синдхэр Боспорскэ къалэхэм сатыу адашӀыщтыгъэ. Синдхэм ябэдзэрхэм, яурамхэм грек сатыушӀэхэр бэу атеплъэгъон плъэкӀыщтыгъэ. Хьалыгъур, коцыр, щэр, пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр ахэм аращэщтыгъэ. Бэдзэрхэм грекхэм пщылӀхэр ащащэфыщтыгъэ.

Синдикэм иунэхэм грекхэм ашӀыгъэ амфитеатрэ ашъхьащытыгъ. Къэгъэлъэгъон зэфэшъхьафхэр, бэнэнхэр ащ щыкӀощтыгъэх. Щыгъур, санэр, шэкӀхэр грекхэм Синдикэм аригъэгъотыщтыгъэ. Грекхэм язекӀокӀэ-шӀыкӀэхэр, ящыгъынхэр, яӀашэхэр псэупӀэхэр зэрагъэпсырэ шӀыкӀэхэр синдхэм къызфагъэфедэщтыгъэх. Греческэ живописым ыкӀи скульптурэм яшъэфхэр синдхэм къызӀэкӀагъахьэщтыгъэ.

Синдикэр аштэнышъ, греческэ хэгъэгу агъэпсыныр мы уахътэм боспорскэ пащэхэм гухэлъэу зыдаӀыгъыгъ. Ащ пае синдхэм адашӀыщтыгъэ зэдэгущӀэгъухэм яшӀуагъэ къызэмыкӀом, 479 илъэсым грек дзэхэр Синдикэм ихьагъэх. КъызэратхыжьырэмкӀэ, "зы мафэ горэм, нэфшъагъом, Синд къухьэуцупӀэм инэпкъыхэм грек дзэхэм якъухьэхэр къаӀухьагъэх. Синдикэм ицӀыфхэм ахэр къызалъэгъум, шӀэхэу къызэрэугъоигъэх ыкӀи къалэм икъэлапчъэхэр пытэу зэфашӀыгъэх. Синдхэм ящыгъынхэр ащыгъхэу къалэм дэсыгъэ бзэджашӀэхэр ухъумакӀохэм атебанэхи, къэлапчъэр къызэӀуахыгъ. Синдикэм чӀэнэгъэ инхэр ышӀыгъэхэу щэджагъом аштагъ..." Синдхэм якуп инхэм ыкӀи нэмыкӀ меотхэм Синдикэр къаӀахыжьынэу грекхэр зэп зэрэфежьагъэхэр. Зэпэуцужьхэм апкъ къикӀэу къалэр лъэшэу зэхэкъутагъэ хъугъэ. Ащ ычӀыпӀэ грекхэм ежьхэм якъалэ агъэпсыгъ ыкӀи ащ Горгипия фаусыгъ.

Синдикэр зызэхэзым, меотхэмрэ хы шӀуцӀэм инэпкъхэм якъокӀыпӀэ лъэныкъокӀэ псэущтыгъэхэ зиххэмрэ зэкъоуцохэу аублагъ. ЗихыкӀэ грекхэр ахэм яджэщтыгъэх, ау боспор тхыгъэхэм гущыӀэу ADZAHA ащыолъэгъу, адыгэ "адзэхэм" ар фэд.

("дзэхэр", е "дзэ лъэпкъ"). Зиххэм мы цӀэр зэраӀожьыщтыгъэнкӀи хъун. Уахътэ тешӀэ къэс гущыӀэу "адыгэ" хъужьыгъэу плъытэн плъэкӀыщт. НэмыкӀ еплъыкӀэу щыӀэмкӀэ, адыгэ цӀэр къызхэкӀыгъэр тыгъэм шъхьашъэ зэрэфашӀыщтыгъэр ары. Джащ фэдэу ыпэкӀэ аӀощтыгъэ "а-дыгъэ" -тыгъэм илъэпкъ. Итальянскэ ыкӀи греческэ тхыгъэхэм къызэратырэмкӀэ, цӀэу "зихи" зыфиӀорэр адыгэхэм я Ӏ5-нэрэ лӀэшӀэгъум нэс араӀощтыгъэ. Адыгэхэм ятарихъ зыугъоищтыгъэ Интериано мыщ фэдэу къетхы: "итальянскэ, греческэ ыкӀи латиныбзэкӀэ зихкӀэ ахэм яджэх, татархэм ыкӀи тыркухэм черкес аӀо, ежьхэм адыг зэраӀожьы".

438-рэ илъэсым нэс меотхэм ыкӀи грекхэм азыфагу зэпэуцужьыныгъэхэр къетаджэх. Меотхэр боспор къалэхэм атебэнэ зэпытых. 438-рэ илъэсым Боспор къэралыгъом меотхэм къахэкӀыгъэ Спарток Ӏ ипащэ мэхъу. Ар къызыкӀуагъэм къыщыублагъэу зиххэмрэ грекхэмрэ азыфагу итыгъэ заохэр зэпэух.

Боспорымрэ меотхэмрэ ясатыу зэпхыныгъэ нахь мэпытэ. Боспор къалэхэм хьалыгъур меотхэм арагъэгъоты, ижъырэ Грецием икъалэхэм, джащ фэдэу Афинэ мы гъомлапхъэр щыӀуагъэкӀы. Ижъырэ грекхэм якультурэ меотхэм къахэхьэ. Греческэ дзэ Ӏашэхэр, дышъэхэр, тыжьынхэр агъэфедэрэ Ӏэмэ-псымэхэм ащыщ мэхъух.

Зиххэр

ЯтӀонэрэ лӀэшӀэгъум зихыпщэу Стахемфак, зиххэм яеплъыкӀэхэр ыгъэпытэным фэшӀ, Римскэ императорым иунэӀут фэдэу зыкъегъэлъагъо. Зих пщыхэм бзылъфыгъэ купхэр агъэпсых, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм къаращырэ бзылъфыгъэ шъэ пчъагъэ ахэм ащэпсэу.

Меот лъэпкъхэм зиххэм нахь пэблагъэ зафашӀы. Ахэм афэдэу былымхъуным, чӀыгулэжьыным, пчэжъые ешэным зиххэр пылъых. Джащ фэдэу сэнашъхьэ алэжьыным игъэкӀотыгъэу ыуж ехьэх. КъухьэшӀыными зиххэм хэшӀыкӀ ин фыряӀагъ. Хым итхьэу Хьатх исурэтхэмкӀэ ахэр агъэкӀэракӀэщтыгъэх.

Зихием гъэпщылӀэныр щылъэшыгъ. УнэӀутхэу къаубытыхэрэр Боспор къалэхэм ащащэщтыгъэх. Тиэрэ ыпэкӀэ апэрэ лӀэшӀэгъум Понтийскэ царствэм иӀэпыӀэгъу Зиххэр щэгугъух. Зэрэтыгъощтыгъэхэм ыкӀи ягъунэгъухэм зэратебанэщтыгъэхэм къыхэкӀэу, дышъэхэр зиххэм бэу яӀагъэх.