Нартхэр
Нарт пщыналъэхэр дунэе културэм ихъазынэщ хахьэх.
ИжъыкIэ цIыфхэм дунэееплъыкIэу яIагъэр, чIыопсым ыкIуачIэхэр къазэрэщыхъущтыгъэхэр, ащ "ишъэфхэр" аIэкъызэрэрагъахьэщтыгъэр, гугъэ-гупшысэу яIагъэхэр, янасып зэрэфэбанэщтыгъэхэр, аужыпкъэм адыгэмэ ямызакъоу зэкIэ цIыфым икультурэ къырыкIуагъэм инэкIубгъохэр адыгэ нарт эпосым хэхьэрэ хъишъэхэм, пщыналъэхэм, орэдхэм нафэу къагъэлъагъо. А шIогъэ пстэумэ апае лъэпкъ эпосым дунэе культурэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щеубыты.
Хэтрэ цIыф лъэпкъи икультурэ, идунэезэхашIэ а зы щыIэныгъэ зэпыуцуапIэм зэхъокIныгъэхэр фэхъухэмэ зэпичызэ ищыIэныгъэ гъогу къырэкIо. Арэу зэрэщытым къыхэкIыкIэ адыгэ нарт эпосымрэ ижърэ дунэе мифологиемрэ ахэлъ нэшэнабэхэр зэтефэх.
МашIор къэзыхьыгъэм, е мэшIозехьэм иобраз дунэе мифологием анахь щыцIэрыIомэ ащыщ. Адыгэ лIыхъужъ эпосэу "Нартхэр" зыфиIорэм хэт Саусырыкъом инэшанэхэмрэ ижъырэ урым мифологием хэт образхэмрэ зэпэблагъэх. Нарт Саусырыкъо машIор къызэрихьыгъэр къэзгъэлъэгъорэ пщыналъэр тыгу къэдгъэкIыжьынышъ, урыммэ ямиф едгъэпшэн.
- Ашэмэз
- Сатанае
- Тотэрэщ
- Саусэрыкъо
- Орзэмэдж
- Тхъожъые
- Хъуаджэр
- Алп
- Дул-дул
- ХьэрамэIуашъхьэ
- Пэтэрэз
- Нэсрэн-жьакIэ
- Пакъо
- Бгъэжь ябгэ
- Тхьэ
- Дэхэнагъо
… Цlыху цIыкIухэр дин икIащ,
Си тхьэ напэм нэмыплъ Iейхэр фэ хувощI,
ЩIым къытекIам и IэфIыгъуэм сыхывон,
Iэнэ къащэтэм – сэ си Iыхьу хэвмыгъэз,
Гъэм зигъазэм сэ си хъуэхъу фымыIуатэ,
Батэ вгъэшым сэ си тепщи хэвмыгъэхъуэ
Iуащхьэмахуэу си тIысыпIэр лъагъуэ фщIыну –
Нартхэм жыфIэу мызэ мытэу зэхэсхащ —
- ("Нартхэр")
- Бгажноков Б.Х. Очерки этнографии общения адыгов. – Нальчик, 1983.
- Геннеп, ван А. Обряды перехода. – М.: Восточная литература, 1999.
- Кабардинский фольклор/ Ред. Ю.М.Соколова. - М.: Academia, 1936.
- Нартхэр. Адыгэ эпос. / Сост. А.М.Гадагатль. т.4;5. – Майкоп, 1970.
- Нарты. Адыгский героический эпос. – М.: Наука, 1974.
- Элиаде М. Миф о вечном возвращении. – М.: Ладомир,2006.
- Closs A. Die Religion Semnonenstammes / Weiner Beitrage zur Kulturgeschichte und Linguistik. Salzburg; Leipzig, 1936 (Op. cit. p. 643).