Теуцожь Цыгъу
Теуцожь Цыгъу — 1855-рэ илъэсым шышъхьаIум и 15-м къуаджэу Гъобэкъуае (Теуцожь район) къыщыхъугъ, 1940-рэ илъэсым щылэ мазэр ары ыгу къызыуцугъэр. Поэмэхэу, усэхэу, орэдхэу Цыгъо зэхилъхьагъэр тхылъ псау мэхъу — ар фатхыжьыгъэр ары, жэрыIо творчествэм щыщ хъужьыгъэри макIэп. Ежь еджакIэ ымышIэщтыгъэми, адыгэ усакIохэм, тхакIохэм атхыгъэхэм защигъэгъуазэщтыгъэ — къызфыригъаджэщтыгъэх. Джащ фэдэу урыс усэкIо ин дэдэу Александр Сергеевич Пушкиным ипоэмэу «Полтава» Хьаткъо Ахьмэд адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэу къыфеджэгъагъэх. Ежь Цыгъо къызэриIожььщтыгъэмкIэ, ащ ишIуагъэкIэ ежь ипоэмэшхоу «Пщы-оркъ зау» зыфиIорэр зэхилъхьанэу хъугъэ, ащ фэдэ произведение ин зэрэзэбгъэкIущт, зэрэбгъэпсыщт шIыкIэр дэгъоу къыгурыIуагъ. ШъыпкъэмкIэ, поэмэр жэрыIоу зэхилъхьагъэми, лъэшэу зэкIоцIылъэу, литературэ шапхъэмэ атетэу ыгъэпсыгъ: цIыф шъхьафхэр хэтых, купхэр кьегъэлъагъох, заом исурэт IупкIэу, игъэкIотыгъэу къеты. «Мафэкъо Урысбый», «Родинэр», нэмыкIхэри ыусыгъэх. Ахэмэ ащыщэу зы усэ мыщ къыкIэлъыкIоу шъуджыщт — «Сижъышъхьэм сыжъудэбэкъон» зыфиIэрэр.
Лъэпкъ культурэмрэ адыгэ литературэмрэ лъэгъо дахэ къыхэзыгъэнагъэмэ Теуцожь Цыгъо ащыщ. Ащ усэу зэхилъхьагъэхэр лъэпкъ IорыIуатэм хэхьагъэх. Ежь Цыгъо тхакIи, еджакIи ышIэщтыгъэпти, къыIорэр атхызэ литературэм ар щылэжьагъ. Шъхьэлэхъо Абу зэрилъытэщтыгъэмкIэ, «Теуцожь Цыгъо ипоэтическэ творчествэ нэпкъитIу — фольклорымрэ тхыгъэ литературэмрэ — зэзыгъэкъугъэ, зэзыубытылIэрэ бгыкъоу адыгэ литературэм фэхъугъ».
1939-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо СССР-м итхакIохэм я Союз аштагъ, ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьым иорден къыфагъэшъошагъ. Ашугым ыцIэкIэ районым еджагъэх, гурыт еджапIэм, урамхэм ащ ыцIэ афаусыгъэх.[1]
1982-рэ илъэсым усакIор къызыхъугъэр илъэси 125-рэ зэрэхъугъэм ипэгъокIэу, иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ адыгабзэкIи урысыбзэкIи дэтхэу «Насып Iахь» ыцIэу тхылъ къыдэкIыгъ. Мы илъэсым Адыгэ хэку исполкомым иунашъокIэ Теуцожь Цыгъо и Унэ-музейрэ усакIом исаугъэтрэ мэфэкI шIыкIэм тетэу Гъобэкъуае къыщызэIуахыгъэх.
Щылэ мазэм и 26-м, 1940-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо илъэс 85-м итэу идунай ыухыгъ.