Тыгъужъыкъо Къызбэч
Тыгъужъыкъо Къызбэч (1777–1840) — Кавказ заом игъо шъхьафитныгъэм фэзэощтыгъэ адыгъэмэ я дзэпащэу щытыгъэ лIыхъужъ. "Черкессием и аслъанкIэ" зэлъашIэуи щытыгъ. ЛIэкъолъэшхэу ШэрэлIыкъомэ ащыщыгъ.
Адыгэ орэдыжъмэ бэу къахэнэжьыгъ. Ижъышъхьэ нэс Кавказ Заом хэзэухьагъ, икIэлищри щыхэкIодагъэх. Меккэ кIуи - хьаджэ хъугъэ. УIагъэ бэмэ апримыкъо лIэжьыгъэ.
Къыздэхъугъэр хэӀэзыхь
777 гъэм ШэрэлIыкъо лIэкъолъэшхэм яунагъом къэхъугъ, Шапсыгъэм, АтIэкум ипсыхъом дэт къуаджэ Беанашым (пэмыкӀэу къуаджэ къэбархэм къаӀофэр Нашъхьэ).
ЫцIэрыIоныгъэр хэӀэзыхь
Инджылыз Джеймс Белл Къызбэчым инэӀуасэу щытыгъэр «адыгэхэм ямэзыхьэ» джэу еджагъ. Аужым Европэм икъэбар щынэсыгъэм ацӀэр къытеныгъэ хъугъэ.
ШэрэлIыкъо Къызбэч Тыrъужъы ыкъом зэреджэщтыгъэхэр Тыгъужъыкъо Къызбэч. Ары шапсыгъэ лIыхъужъыр тарихъми зэрэхэхьаrъэр. Къызбэч 1777-рэ илъэсым Адагум псыхъо Iушъом Iусыгъэ къуаджэу НашъхьэкIэ заджэщтыгъэхэ къыщыхъуrъ. Тыгъужъ Къызбэч адыгэхэм яшъхьэфитныrъэ пхъашэу фэзэуагъ. Уахътэу лIыхъужъыр зыпсэугъэр лIэшIэгъуитIумэ къахиубытаrъ (я ХVШ-рэ лIэшIэгъум ыкIэрэ я ХIХ-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъомрэ). Адыгэхэм анахь дзэпэщэ пхъашэу, щынэ зымышIэрэ зэолIэу ары Къызбэч къызэрашIэжьыщтыгъэр. Къызбэчы «Черкесием иаслъанкIэ» еджэгъагъэх. «... анахь щытхъушхор ащ къызихьыrъэр заоу Абыны дэжь (1834-рэ илъэс) шыу 700-м ипащэу 12000 хъурэ урысыдзэр зэрэзэхикъутагъэр ары. «Черкесхэм яаслъаны» ащыгъум илъэс 60 ыныбжьыrъ.
Джащ фэдэу, зэпыу имыIэу лъэшIэжь заом пчыкIэ машIоу щышIэтэу, ыпсэ пэтыфэ шышъхьэмыгъазэу, пый псэIухэу илъэс 40-м къехъурэ Тыгъужъыкъо Къызбэчы къыхьыгъ, уlэrъих телъэу мэзаем и 28-м 1840-рэ илъэсым идунай ыухыrъ.
ГъэшIэгъоныр хэӀэзыхь
ШIэныгъэлэжьмэ къызэраIорэмкIэ урыс тхэкIо-усэкIо цIэрыIоу М.Ю. Лермонтовым и тхыгъэмэ Къызбэчэу ахэтым Тыгъужъыкъор и прототипыщтыгъэ.
Къызбэч фэгъэхьыгъэ саугъэт Афыпсыпэ (Адыгэ Республик) дагъэуцон агухэлъыгъэ.[1][2] Джы ар Мыекъуапэ дагъэуцонкIи мэхъу.
2016, Ноябрэм и 11-м информациеу щы1эмк1э, Афыпсып зыдыщагъэуцущтыр. Тэрэзэу къэбарыр зыщыпш1эщтыр - Фондым и сайт.
Тхылъхэр хэӀэзыхь
(урыс.) Адыгская (Черкесская) энциклопедия. Москва, 2006
Зэпыщэхэр хэӀэзыхь
http://adygaabaza.ru/blog/tyguzhykueh_kyzbehch_tuguzhuko_kazbich/2011-04-08-6