Адыгабзэ

Адыгабзэ — адыгэмэ бзэу аIулъыр, Къаукъас бзэунагъом, апхъаз-адыгэ бзэкупым хахьэ.

ДунаемкIэ млн заулэ рэгущыIэ (кIахэри, къэбэртэябзэри зэхэбгъахъомэ).

Адыгабзэмрэ къэбэртэе-щэрджэсыбзэмрэ зэгъусэхэу къатIо тшIоигъо хъумэ адыгабзэхэр зыфиIорэ терминыр тэгъэфедэ, ау литературабзэхэм ягугъу тшIы хъумэ адыгэ литературабзэр ыкIи къэбэртэе- щэрджэс литературабзэр тIозэ зэтетэфых.

ISO 639-1: —, ISO 639-2: ady, ISO 639-3: ady.

• КӀэхабзэ (инджылызыбзэгьэ: West Circassian, урысыбзэгьэ: Адыгейский язык) — шапсыгъэхэм, абдзаххэм, натхъуэджэхэм, бжъэдыгъухэм, кӀэмыгуехэм я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Езы тхыбзэр кирилл хьэрыфылкӀэ, кӀэмыгуей бзэмкӀэ зэхэгъэхьауэ щыт.

Адыгабзэм шъхьаIэу мэкъэзэращэ тIокIы хэт:

Б	Ч	Д	Ф	Г	Х	Ж	К	Л	М
Н	П	Р	С	Ш	Щ	Т	В	Й	З

Мы тхэпкъ зырызмэ ащыщхэр зэгохьэурэ джыри мэкъэзэращэу тхэпкъ зэготитф (е блы) къашIы:

Гу

Дж

Дз

Дзу

Ху

Ку

Цу

Кирил Адыгэ тхэпкъылъэмэ, ежьхэр мытхэпкъ пэтми тхэпкъ зырыз шъхьаIэмэ къагоуцозэ е къапыуцозэ ащ ямакъэхэр зэблихъоу тамыгьищ ахэт: (Мы тамыгъэхэмрэ япшъэрылъхэмрэ игъэкIотыгъэу къыщыIотагъ тхэпкъхэр шапхъэхэмкIэ къызщыгъэлъэгъуагъэ я 2-рэ пычыгъом икIэухы дэж.)

ь

ъ

Ӏ

Зэгъусэхэмэ якъеджакIэ зэблэхъурэ тхэпкъыхэр, пычыгъохэр:

Тхэпкъыхэр	ЕджакIэ
сщ	[чъ]
тщ	[чъ]
сш	[чъ]
тш	[чъ]
сшI	[чI]
тшI	[чI]
сшIу	[цIу]
сшIо	[цIуэ]
тшIо	[цIуэ]

КӀэмгуэй хьэрыфылъэ ( КӀах тхыбзэр зытет )

А а а	Б б бы	В в вы	Г г гы	Гу гу гуы	Гъ гъ гъы	Гъу гъу гъуы	Д д ды
Дж дж джы	Дз дз дзы	Дзу дзу дзуы	Е е йэ	(Ё ё) йо	Ж ж жы	Жъ жъ жъы	Жъу жъу жъуы
Жь жь жьы	З з зы	И и йы	Й й йы кӀакӀыу	К к кы	Ку ку куы	Къ къ къы	Къу къу къуы
КӀ кӀ кӀы	КӀу кӀу кӀуы	Л л лы	Лъ лъ лъы	ЛӀ лӀ лӀы	М м мы	Н н ны	О о уэ
П п пы	ПӀ пӀ пӀы	ПӀу пӀу пӀуы	Р р ры	С с сы	Т т ты	ТӀ тӀ тӀы	ТӀу тӀу тӀуы
У у уы	Ф ф фы	Х х хы	Хъ хъ хъы	Хъу хъу хъуы	Хь хь хьы	Ц ц цы	Цу цу цуы
ЦӀ цӀ цӀы	Ч ч чы	ЧӀ чӀ чӀы	Ш ш шы	Шъ шъ шъы	Шъу шъу шъуы	ШӀ шӀ шӀы	ШӀу шӀу шӀуы
Щ щ щы	(Ъ ъ) пытэ тамыгь	Ы ы ы	(Ь ь) шъэбэ тамыгь	Э э э	(Ю ю) йыу	(Я я) йа	Ӏ Ӏы	Ӏу Ӏыу	Ә Әы

• Къэбэртэябзэ (инджылызыбзэгьэ: East Circassian, урысыбзэгьэ: Кабардино-черкесский) — къэбэрдейхэмрэ, беслъэнейхэмрэ я тхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Езы тхыбзэр кирилл хьэрыфылкӀэ, къэбэрдей бзэмкӀэ зэхэгъэхьауэ щыт.

А а а

Э э э

Б б бы

В в вы

Г г гы

Гу гу гуы

Гъ гъ гъы

Гъу гъу гъуы

Д д ды

Дж дж джы

Дз дз дзы

Е е йэ

(Ё ё) йо

Ж ж жы

Жь жь жьы

З з зы

И и йы

Й й йы кӀэщӀу

К к кы

Ку ку куы

Къ къ къы

Къу къу къуы

Кхъ кхъ кхъы

Кхъу кхъу кхъуы

КӀ кӀ кӀы

КӀу кӀу кӀуы

Л л лы

Лъ лъ лъы

ЛӀ лӀ лӀы

М м мы

Н н ны

О о уэ

П п пы

ПӀ пӀ пӀы

Р р ры

С с сы

Т т ты

ТӀ тӀ тӀы

У у уы

Ф ф фы

ФӀ фӀ фӀы

Х х хы

Ху ху хуы

Хъ хъ хъы

Хъу хъу хъуы

Хь хь хьы

Ц ц цы

ЦӀ цӀ цІы

Ч ч чы

Ш ш шы

Щ щ щы

ЩӀ щӀ щӀы

(Ъ ъ) быдэ дамыгъэ

Ы ы ы

(Ь ь) щабэ дамыгъэ

(Ю ю) йыу

(Я я) йа

Ӏ Ӏы

Ӏу Ӏуы

Ә Әы

Адыгэбзэ Диалектхэр

• КӀахыбзэ
  • Хы Шӏуцӏэм идэжь ӏутыхэр
    • Нэтхъуаджэбзэ
    • Шапсыгъэбзэ
      • Шапсыгъэ шху (Шапсыгъэмэ ячӏыгужъ ыпшӏэ)
      • Кӏэмгуе-шапсыгъ (Шапсыгъэмэ ячӏыгужърэ Кӏэмгуемэ ячӏыгужърэ языфагу)
      • Шапсыгъэ-цӏыкӏу (Шапсыгъэмэ ячӏыгужъ ычӏэгъ, Хы Шӏуцӏэм идэжь)
      • Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ
      • ХьакӀуцубзэ
  • Псыжъым идэжь ӏутыхэр
    • Бжъэдыгъубзэ
    • КӀэмыгуябзэ
    • Абдзахэбзэ
• Къэбэрдеибзэ
  • Къэбэрдейбзэхэр
  • Бэслъыныйбзэ

Дифтонгхэр

КӀахэ адыгабзэм идифтонгмэ къатегуыщыӀэу, тызыхэплъагъэ тхылъхэм мы къыкӀэлъыкӀуэрэ тхыпкъылъэхэр, пычыгъуэхэр ары дифтонгэу алъытэрэр: е (эй=йэ), я (йа), и (ый=йы), ю (йу), ау, эу, ыу, иу, о(эу=уэ), уа, уы, уи, уе. Ау тэ къызэрэтшӀуэшӀрэмкӀэ адыгабзэм хэт дифтонгхэр мы къэтпчъыгъэ тхыпкъхэм-пычыгъуэхэм къагъэлъагъуэрэ макъэхэр арэп. КъатӀуэрэм нахь лъапсэ иӀэным фэшӀ, апэу гуыщыӀалъэхэм, дифтонгым къыраӀуалӀэрэм игуыгъу къэтшӀын.

Мы гуыщыӀэлъитӀуым фэдэу тызыхэплъэгъэ гуыщыӀэлъэ пчъагъэми къызэратхырэр дифтонгыр мэкъэзещэ мэкъитӀуыр зы пычыгъуэм зы макъэ фэдэу къызэдыхэфэныр ары. Арэу зыхъуырэм ыпшъэкӀэ къэттыгъэ тхэпкъхэр-пычыгъуэхэр дифтонг хъуыным фэшӀ ахэлэжьэрэ макъэхэр мэкъэзещэ хъуын фае. Мы тхэпкъ-зэхэлъхэм (е, я, и), ахэлэжьэрэ э, а, ы, тхэпкъхэм къагъэлъагъуэрэ макъэхэмрэ, ю, тхэпкъ зэхэлъым хэлэжьэрэ у-м ымакъэрэ зэрэмэкъэзещэмкӀэ зыми гурышхъуэ ышӀырэп. Ау кӀахэ тхыбзэхабзэм дифтонгэу къыщалъытэрэ тхэпкъ зэхэлъхэм ахэлэжэрэ й тхэпкъым ымакъэрэ, пычыгъуэхэм ахэлажьэрэ у тхэпкъым ымакъэрэ, мэкъэзещэу къалъытэжьхэрэп. Мэкъэзэращэх. Уырысыбзэ грамматикэми й-эр мэкъэзэращэу къелъытэ. Къэбэртэе адыгабзэм итхыбзэхабзи ары къызэрэщалъытэрэр. Яковлевымрэ lэшъхьамафэмрэ къызэдыдагъэкӀыгъэ «Адыгей литературабзэм и тхыбзэхабз» зыфиӀуэрэ тхылъми мы мэкъитӀуыр мэкъэзэращэмэ ахэтэу къытыгъ. ЕтӀани а зы макъэр зы бзэм щымэкъэзэращэу нэмыкӀыбзэм къызыхафэкӀэ мэкъэзещэ хъуын зэримылъэкӀыщтыри гурыӀуэгъуаепщтын.

Адыгэ яшапхъэхэр (орфографие)

Адыгабзэм гъогушхо къыкIугъ. Илъэс мин пчъагъэхэм чIышъхьашъом щыпсэурэ адыгэ лъэпкъхэр зэкIэ хэлэжьагъэх адыгабзэм игъэпсын, ипсыхьан. Ащ фэдиз лIэшIэгъу пчъагъэхэм лъэпкъым мэкъабэ, гущыIабэ, гущыIэухыгъабэ къытыгъ. Лъэпкъым щыщэу чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащыпсэухэрэм чIыпIабзэхэр, зылъэныкъо горэкIэ адыгэ лъэпкъыбзэм текIэу, яIэ хъугъэх. Ащ фэдэу адыгэбзэ зэикIым нахь къыхэщхэу тиIэр чIыпIэбзэ заулэ мэхъу: абдзэхабзэр, бжъэдыгъубзэр, кIэмыгуябзэр, шапсыгъабзэр. Мыхэмэ зэу ахэбгъахьэми хъущт къэбэртэябзэр. Джы тилъэхъан къэбэртэябзэр бзэ шъхьафэу алъытэ, ау ар адыгабзэм, лIэшIэгъу пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, щыщ шъыпкъэу щытыгъ, ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ адыгэ чIыпIабзэхэм афэдэу. Адыгэ лъэпкъым ихъишъэ зэзгъашIэрэмэ къыхагъэщэу тырехьылIэ, тхыдэхэми, усэхэми къахэфэ, къэралыгъо, лъэпкъ Iофхэр зэшIохыгъэным пае зэкIэ адыгэхэм ялIыкIохэр хэгъэгу хасэм щызэIукIэхэу, Iофэу згъэгумэкIхэрэм тегущыIэхэу. А хасэхэм лIыкIоу агъакIощтгъэхэр акъыл зэбгъотылIэнэу, жэбзэ къабзэ зыIулъэу, цIыфхэр згъэдэIон зылъэкIыщтыр арыгъэ. Джы загъорэ къызэрэхэкIэу, ащ фэдэ лIыкIор IэнатIэу иIэм елъытыгъэу е IэнэтIэ лъыхъоу, е зэрэкIуагъэм рыкъэин ихьисапэу щытыгъэп. ЛIыкIор цIыфхэм зэлъашIэу, шъхьакIафэ фашIэу, акъылыгъи, цIыфыгъи, адыгагъи, лIыгъи бгъодэлъэу щытыщтгъэ. Ежь хьаблэм, къуаджэм, чIыпIэм, хэкум агъэнэфагъэу, хадзыгъэу агъакIощтгъэ. Ащ фэдэ лIыкIоу къэралыгъо, лъэпкъ хасэм къекIолIагъэхэр зэкIэ зы адыгэ лъэпкъыбзэкIэ нахьыбэмкIэ гущыIэщтгъэх. Ащ фэдэ лIыкIоу, губзыгъэу къэгущыIэрэм игугъу хэкум дахэкIэ щыIущтгъэ, адыгэбзэ къабзэкIэ мэгущыIэ, жэбзэ къабзэ Iулъ аIощтгъэ. Мы зигугъу къэтшIырэм къикIырэр -адыгэхэр сыдигъуи абзэ зэрэлъыплъэщтгъэхэр, адыгэбзэ жэбзэ къабзэр зэрагъэлъапIэщтгъэр ары. А лъэхъан чыжьэхэм жабзэм лъыплъэщтгъэхэ нахь, адыгэхэм тхылъыбзи, бзэр зэрызэхэтым ехьылIэгъэ грамматики, хэбзэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэри яIагъэхэп. ЗэкIэ адыгэу адыгабзэм рыгущыIэхэрэм зэфэдэу зэдагъэцэкIэн фаеу шэпхъэ гъэнэфагъэхэр бзэм ехьылIагъэу щыIагъэхэп. Ащ фэдэ амалхэр зиIэнхэу хъурэр тхэн амал зиIэ лъэпкъыр ары. Тэ, адыгэхэм, тхэн амал тиIэ хъугъэу залъытэрэр 1918- рэ илъэсым щегъэжьагъэу ары. А илъэсым ыуж ныIэп адыгабзэкIэ тхылъхэр къыдэкIхэ зыхъугъэхэр. ЦIыкIу-цIыкI Iзэ адыгэ тхылъыбзэ тиIэ мэхъу. Тхылъыбзэм къытекIэу тхэкIэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэр адыгабзэм иIэхэу Н.Ф.Яковлевымрэ Iэшхьэмэфэ Даутрэ хагъэунэфыкIых. Ыужым, 1936-рэ илъэсым, Iэшхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэ «Адыгэ орфографиер» унашъоу аштэ, етIанэ, 1938-рэ илъэсым, Мыекъуапэ ятIонэрэу къыщыдэкIыжьы. Адыгэ орфографиер унашъокIэ зэраштагъэм къикIырэр, а шэпхъэ гъэнэфагъэхэу адыгэ тхылъыбзэм ехьылIагъэу къыдагъэкIыгъэхэр зэкIэ адыгэ тхылъыбзэм рылажьэхэрэм зэфэдэу зэдагъэцэкIэнэу ары. Адыгэ народэу зитхылъыбзэ уцоу, тхэн амалыр къызIэкIэзгъахьэщтгъэмкIэ а апэрэ тхэкIэ амалэу, шапхъэу Iэшъхьэмафэ Даутэ зэхигъэуцогъагъэмэ яшIогъэшхо къакIощтгъэ, ар иIэпэIэгъоу шIэныгъэм ипчъэхэр къызэIуихыщтгъэ, егъашIэм зыкIэхъопсыщтгъэ шIэныгъэ нэфыр къызIэкIигъахьэщтгъэ.

Орфографием ишапхъэхэм гущыIэр зэрэптхыщтыр, а гущыIэм иIахьыгъухэм ямэхьан, зэпытэу е зэпымытэу ахэр птхыщтхэмэ, дефис дэтэу е дэмытэу гущыIэр гъэпсыгъэщтмэ, инэу е цIыкIоу къебгъэжьэщтмэ, гущыIэм ишъошэ-хабзэхэр къагъэунэфых. ТхэкIэ амалэу бзэм иIэхэм къатекIызэ, орфографием зэкIэ тхылъыбзэм пылъхэм зэдагъэцэкIэн фэе тхэкIэ амалхэм яшапхъэхэр къегъэуцух, адыгэ грамматическэ шъуашэхэу зэдаштагъэхэр зыми ымыукъонхэм пае. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, орфографиер научнэ лъапсэ иIэу ежь обществэм зэдиштэгъэ тхэкIэ амалэу, шапхъэу щыт, ыкIи а шэпхъэ зэдаштагъэхэр зыукъорэм хэукъоныгъэхэр ышIэу, икъоу шIэныгъэ зымыгъотыгъэ тхакIоу, цIыфэу алъытэ. Сыд фэдэрэбзи анахь мэхьанэ шъхьаIэу иIэр, а бзэр зыIулъ цIыфхэр зэдэгущыIэнхэр, зэгурыIонхэр ары. Орфографием, а лъэныкъомкIэ укъызекIуалIэкIэ, цIыфхэр тхыгъэкIэ зэдэгущыIэнхэ алъэкIын амал къеты. ЖабзэкIэ узэдэгущыIэным фэдэп тхыгъэкIэ узэдэгущыIэныр: жабзэм чIыпIабзэхэр щыбгъэфедэхэми мэхъI , къыбгурымыIоу укIэупчIэжьмэ, уздэгущыIэрэм къыбгуригъэIожьыщт, ау тхылъкIэ узэдэгущыIэмэ зэкIэми зэдаштэгъэ шапхъэхэр бгъэфедэнхэ фае, къагурымыIорэ къэIокIэ-тхакIэхэр хэмыгъахьэхэу. Ар аущтэу мыгъэпсыгъэмэ, уитхыгъэ зыфэгъэхьыгъэ цIыфхэм узыфаер агуIымыIонкIэ щынагъо.

Iэшъхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэгъэ тхэкIэ шапхъэхэр адыгэ народым ыгъэфедэхэзэ илъэс пчъагъэм гъэсэныгъэм гъэхъэгъэ дэхэкIаехэр ышIыгъэх. А тхэкIэ шэпхъэ зэдаштагъэхэр агъэфедэзэ, адыгэхэм художественнэ литературэ шIагъо яIэ хъугъэ, научнэ IофшIагъэхэр къатыгъэх, публицистикэм зырагъэушъомбгъугъ, театри, радиуи, телевидениеми къащэгущыIэх, ублэпIэ, гурыт, апшъэрэ еджапIэхэм ащэлажьэх. А пстэумэ къагъэлъагъорэр, адыгэ тхылъыбзэр уцунымкIэ а тхэкIэ унашъоу аштэгъагъэм ииIуогъэшхо къызэрэкIуагъэр ары. Ау обществэм ищыIэныгъэ лъыкIуатэ къэс бзэми зэхъокIыныгъэхэр иIэхэу мэхъух, анахьэу лексикэм. Ащ фэдэ хэхъоныгъэхэр адыгабзэми фэхъугъэх. Ащ епхыгъ джы тилъэхъан адыгэ тхэкIэ шапхъэхэм ахэплъэжьынхэу, хэхъоныгъэу бзэм фэхъугъэм ифэшъошэ зэхъокIныгъэхэр фанIынэу тинаучнэ IофышIэхэр зыкIыпыхьагъэхэр. ЗэрэхъурэмкIэ, ар щыIэныгъэм къыгъэуцугъэ Iофышхоу щыт. Ащ изэшIохын пылъ IофышIэхэр шэпхъэ уцугъахэу щыIэхэм арыгъуазэхэзэ, тхылъыбзэм къыхэхъуагъэхэр къагъэунэфэны, а шэпхъэ зэлъашIэрэм пэшIуемыкIохэу, хахъо фашIын фае. Мы Iофыр зэшIозыхрэ IофышIэхэр ежь агу рихь-римыхьрэ закъомкIэ къекIуалIэхэ хъущтхэп, зыщыпсэурэ, зыщыщ чIыпIабзэхэр, ежь зэрэзэхагъэуцорэр агъэфедэу, шапхъэу къатынхэр тэрэзэп, емыкIу, адыгэ лъэпкъымкIэ зэрар. Ащ фэдэ гъэпсыкIэм адыгэ цIыф лъэпкъхэр зэриутэкIынхэ ылъэкIыщт, шэпхъэ уцугъахэм шIэныгъэ рызгъотыгъэхэм яшIэныгъэ ашIузэщикъощт, еджапIэхэм аIут кIэлэегъаджэхэри, ащеджэхэрэри Iоф хидзэщтых. ТикIэлэегъаджэмэ язакъоп орфографием ишапхъэмэ агъапэхэрэр, ахэр нахьыбэу гъэзетым къэтхэхэ нахь мышIэми. Адыгэ тхэкIэ шапхъэм егъэгумэкIых тиусакIохэри, тижурналистхэри, тиартистхэри, тинаучнэ IофышIэхэри, тимэкъу-мэщышIэ IофышIэхэри - зэкIэ адыгэ тхылъыбзэр шIу зылъэгъоу, гъунэ лъызыфхэрэр. Ащ фэдэу зэрэщытым ишыхьат тхэкIэ шэпхъэ проектхэу «Социалистическэ Адыгей»-м къыкиутыгъэхэм яхьылIагъэхэу цIыфыбэ къызэратхэри. Илъэс тIокIым къехъужьыгъэу адыгэ орфографием ипроектэу Бырысырым, Даурым, Шъаокъом зэхагъэуцуагъэм зэп-тIоп зэрэтегущыIагъэхэр, мыхъун ашIошIэу къыхэфагъэхэри авторхэм араIожьыгъэх, хэмытэу, ахэм гу зылъамытагъэ горэхэри къыхэкIыгъэхэми анаIэ тырарагъэдзэжьыгъ. Аужыпкъэрэм,Адыгэ хэку исполкомым зэхищэгъэгъэ орфографическэ комиссием хэтхэр /ащ сэри сыхэт/ аужыпкъэрэ едзыгъоу авторхэм къытыралъхьагъэм еджэжьхи, а едзыгъор августым и 15-м 1989-рэ илъэсым «Социалистическэ Адыгей»-м къыхиутынэу, цIыфхэр зэкIэ рагъэджэнхэу, комиссием рихъухьэгъагъ. Ащ ыпэкIэ, комиссием и тхьаматэу МэщбэшIэ Исхьакъ зэкIэми, къариIогъагъ: нэпэмыкIэу орфографическэ шапхъэхэр зэхэзгъэуцуагъэ е илъэсым къыкIоцI зэхэзгъэуцон щыIэмэ тежэнышъ, къырахьылIэрэмэ анахь дэгъур къахэтхыщт ыIуи. Ари хъункIэ зэдашти, ежагъэх, ау зыми тхыгъахэу къытыгъагъэп ыкIи илъэсым къыкIоцIи къыгъэхьазэрыгъагъэп.

Проектым иаужыпкъэрэ едзыгъор гъэзетым къыхиутынэу комиссием зештэм ыуж, ЗекIогъу Уцужьыкъо нэIосэгъэ-Iахьылыгъэ амалэу иIэхэр ыгъэфедэхи, къезытыгъэри тымышIэу, джыри илъэс пIалъэ зыгорэм къыритыгъэу зэхэтхыгъ. Ащ къыхэкIыкIэ, Iофыр зыми къымыIэтэу илъэсым ехъоу тежагъ. Зыми проект шъхьаф къытынэпщтын, уахътэу агъэнэфэгъагъэхэр бэ шIагъэу блэкIыгъэх зыфаIоным тегъэпсыхьагъэу,авторхэм комиссием рихъухьагъэр агъэцакIэу аIуи, япроект гъэзетым къыхрагъэутыгъ. А охътэ шъыпкъэм тефэу ЗекIогъум ипроекти «Адыгэ орфографиер нахьыпIу зэрэхъущтымкIэ шIэгьэн фаехэр» ышъхьэу брошюрэ шъхьафэу экземпляри 150-рэ хъурэр къыдэкIы.

Мы проектым нэIуасэ зыфэзыиIынхэу, тегущыIэщтхэмкIэ а пчъагъэри икъунгъэ, ау ащ ЗекIогъур ымыгъэразэу, гъэзетым къыхаIигъэутынэI редакторым реты. Зэрэадыгэ лъэпкъэу яхьылIэгъэ тхэкIэ шапхъэхэр редакторым ыштэнхэшъ къыхиутынхэр къыригъэкIугъэп, тегущыIагъэ щымыIэу, комиссиери хэмыплъагъэу. Ар аущтэу зэхъум, ЗекIогъум джыри «къыдэIэпэIагъэх»: орфографическэ комиссием хэтхэр аугъойхи «къыхэтыутын фае» къараIуагъ. Ау къэгущыIагъэхэм анахьыбэ дэдэм ЗекIогъум ипроект къыхэуутыным игъо мыхъугъэу ыкIи мэхьанэ хъатэ, адрэ проектэу къыхаутыгъэм шIокIэу, имыIэу аIуи зэбгырыкIыжьыгъэх. Ащ къымыубытхэу ЗекIогъум «къыдэIэпэIэхэрэм» ялIыгъэ, язэшIокI къагъэлъагъоу аIуи, проектыр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгей»-м июным и 13-м 1990-рэ илъэсым къихьагъ. Проектыр брошюрэу къызыдэкIыгъэр мэзэ зыщыплъ нахьэ мыхъоу ары шъыпкъэр гъэзетым къыхырагъэутыгъ. Ар зэрар лыягъэу тэлъытэ, ау ащ изакъоп -ЗекIогъум къытырэ проектыр тхэкIэ шэпхъэ зэгъэзэфагъэу щытэп, ар илъэшъухьэгъэу гъэпсыгъэ, кIэлэегъаджэхэмкIи кIэлэеджакIохэмкIи гурыIогъуаеу бзэ хьылъэкIэ тхыгъэ. Параграфи 119-рэу ЗекIогъум къытырэм ащыщэу 80-м къехъурэр Бырысырым, Даурым, Шъаокъом япроектэу къыхаутыгъэм тефэх, орфографием хэмыхьэхэу орфэпием хэтын фаеу параграф зыщыплI хэт, тхэкIэ шапхъэ мыхъухэу, шапхъэ пшIынэу атемыфэуи параграф зытIущ хигъэхьагъ, адрэ проектым комиссиер тегущыIэ зэхъум хагъэкIыжьхэмэ нахьышIу зыфаIуи хагъэкIыжьыгъэхэу параграф зытIущ ежьым хигъэхьажьыгъ, адрэ параграфэу къэнэжьхэрэр скобкэмэ адэтэу апэрэ проектэу къыхаутыгъэм чIыпIэбзэ къэIуакIэх aIoy щыхагъэунэфыкIыгъэхэр ЗекIогъум скобкэмэ къадиххи, тхылъыбзэ шапхъэ фэдэу параграф шъхьафхэу къытыгъэх. Ахэри бжъэдыгъу чIыпIэбзэ закIэх. Ащ къикIырэр, ежь ЗекIогъум тхэкIэ унашъоу адыгэ народыр илъэс пчъагъэхэм зэрылажьэу, цIыфхэм зэдаштагъэу, яшIэныгъэ ылъапсэу щытыр зэриукъорэр ары, ежь ыгу рихь-римыхьмэ къатекIырэ екIолIакIэм тетэу е ежь зыщыщ чIыпIэмкIэ ыукъудыи пIоигьоу зэритхыгъэр ары.

Научнэ лъапсэу проектитIуми яIэр къызыщежьэрэр Iэшъхьзмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэгъэ шапхъэхэу унашъокIэ аштэгъагъэхэу ыпшъэкIэ зигугъу къэтиIыгъэр ары, ау проектмэ яавторхэм ар зэрагъэфедагъэр зэтекIы. Апэрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэхэм шэпхъэ шъхьаIэу цIыфхэм зэлъаштагъэхэр амыукъохэу, тхылъыбзэм кIэу къыхэхьагъэхэр шэпхъэ гъэнэфагьэ ашIызэ дэлэжьагъэх, ыужрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэм шэпхъэ уцугъахэхэу щытхэр ыукъозэ ешIы, ежь ичIыпIабзэ зэрэлъэпкъэу шапхъэкIэ аригъэштэн ыгу хэлъэI фэбанэ. Ащ фэдэ екIолIакIэр народым зэрэщытэу ыштэщтэп, IэпэIэгьу кIочIэшхохэр «къыгъотэу» мыхъущтыр кIоцIырафыгъэми. Ащ ишыхьатых а проектхэм яхьылIагъэхэу гъэзетым къыхиутыгъэ статьяхэри.

Мы статьям проектитIум язи, ящыкIэгъэ-ямыщыкIагъэхэм, сакъыщытегущыIэрэп, сыда пIомэ ахэр авторхэми мызэу-мытIоу ясIуагъэх, комиссиеми щытегущыIэхэ зэхъум шъхьаихыгъэу къыщысIогъагъэх. КъэсIуагъэмэ ащыщыбэхэр апэрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэмэ къыдалъытагъэх ыкIи зэрагъэтэрэзыжьыгъэм сезэгъыгъ. Джы тиадыгэ тхылъыбзэ изытеткIэ, Бырсырым, Даурым, Шъаокъом зэхагъэуцогъэ адыгэ орфографием ипроектэу къыхаутыгъэу цIыфхэр хъунэу зытегущыIэхэрэр унашъокIэ штэгъэным игъо хъугъэу сэлъытэ.

СигущыIэ икIэухым, къыхаутыгъэ статья зытIу горэм къащатхырэм сакъыщыуцу сшIоигъу. АпэрэмкIэ, Хъут Казбек истатьяу «Iофгъошхомэ ащыщ» зыфиIоу «Социалистическэ Адыгей»-м маим и 18-м 1990 илъэсым къихьагъэр къызтегущыIэрэ «Iофыгъошхом» имыфэшъуашэу дысэу, гуаоу мыхъунхэр риIуалIэу къыхэкIы. Ащ мырэущтэу етхы: «Буквэхэм ацIэ зыщызэхагъэкIокIэгъэ орфографием ребгъэджэнхэ плъэкIыщтэп, рыбгъэсэхъуджэнхэ плъэкIыщт нахь...». Мыщ фэдэ гущыIэ мыщыухэр пIонри птхынри къекIурэп, авторхэм ямылажьэр ялэжьэ шъыпкъэу щытми. Бырсырми, Даурми, Шъаокъоми зы букви, зы макъи зэхагъэкIуакIэрэп, зытетым тетэу къатхы нахь.

Авторхэм буквэу д-р, буквэу дз-м хагъэкIуакIэу еIошъ Хъутым ахэр егъэмысэх, ау ащ фэдэ зэхэгъэкIокIэгъэ Iоф хэтлъагъорэп проектэу тыкъызтегущыIэрэм. Мары ащ щатхырэр: «#7. Буквэхэу дд зэгъусэхэу атхы: 1. Д-кIэ къегъэжьэгъэ гущыIэпкъым бэ пчъагъэм иапэрэшъхьэ къэзгъэлъэгъорэ приставкэр зыгуахьэкIэ. Щысэхэр: къыд-дэкIон, къыд-дэIэпэIэн, къыд-дихьан. 2. Буквэхэу дз, дж зыфиIохэрэм апэкIэ бэ пчъагъэм иапэрэшъхьэ къэзгъэлъэгъорэ приставкэр щыт хъумэ. Щысэхэр: д-дзын, хэд-дзэн, д-джын /егъапш диал.: ты-дзын, хэты-дзэн, ты-джын/». ХэткIи нэфэн фае, авторхэм дз-ри, дж-ри, д-ри буквэ шъхьафхэу зэралъытэхэрэр, ау бгъэмысэхэ пшIоигъомэ, мы къэтхьыгъэ параграфым икъежьапIэкIэ/» буквэхэу дд зэгъусэхэу атхы»/ бгъэмысэнхэ плъэкIыщтых, Хъут Казбек зэрипIырэм фэдэу. Ау ащ фэдэ нIыкIэри, къыгурыIуакIэри емыкIу.

Проектым иавторхэм апэрэ едзыгъоу къатыгъагъэм щыхагъэунэфыкIыгъагъ у-м пычыгъо къызщитрэм ащ ыуж ы-р щытэу птхын фаеу, ау ащ еджагъэхэри, комиссием щыщхэри езэгъыгъэхэп, арти джырэ проектым хэмытыжьэу къатыгъ.

Хъут Казбек джы ар щыкIагъэу проектым фелъэгъу. Тэ тишIошIыкIэ, у-м ыуж, пычыгъо къыгъэпсы хъумэ, ы-р птхынэу ищыкIагъэп. Ар къэIуакIэу иIэм епхыгъ, арышъ, ар орфоэпием иIоф. Орфографием ипшъэрылъэхэм къахахьэрэп. Джащ фэд пIоми хъущт I-р гущыIэхэу Ахьмэд, Абу, Асет зыфиIохэрэм апэ ибгъэуцонри, Юныс, Юсыф-мэ ачIыпIэ Иуныс, Иусыф птхынри. Проектым къызэрыщатырэр тхылъыбзэм зэрыхэхьагъэу, цIыфхэм зэлъаштагъэу, шэпхъэ уцугъэхэр ары. Ахэр джы зэпырыбгъэзэжьынхэр ищыкIагъэхэп. Инджылыбзэми, урысыбзэми, нэпэмыкIыбзэми зэратхырэмрэ къэIуакIэу яIэрэмкIэ зэтекIыхэу боу гущыIэхэр, макъэхэр къыхэфэх, ау ащ пае а бзэхэр къэралыгъо Iофхэр зэшIуахыным пае агъэфедэнхэм изэрар къакIорэп. Шъыпкъэ, щыIэх бзэ зырызхэр, гущыIэр къызэраIорэмрэ зэратхырэмрэ зэтефэхэу, гущыIэм пае грузинабзэр. Гъэзетым инэкIубгъохэм научнэ Iофыгъохэр ащызэшIопхыныр къинэу щыт нахь, тыкъызтегущыIэмэ тшIоигъор бэ.

ЯтIонэрэу сыкъызыщыуцумэ сшIоигъор ХъокIо Аслъан истатьяу «Титхабзэ орэкъабзэ» зыфиIоу гъэзетым июлым и 13-м 1990-рэ илъэсым къихьагъэр ары. Авторыр техническэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат нахь мышIэми, дэхэкIаеу адыгэ тхылъыбзэ шапхъэхэм алъэплъэ, ахэр нахьышIу шIыгъэным ыгукIэ егъапэ. Ар Аслъан щытхъоу ыкIи гуапэу фэлъэгъугъэн фае. ХъокIо Аслъан анахь згъэгумэкIэу хигъэунэфыкIырэр нэпэмыкIыбзэмэ къахэкIхи адыгабзэм къыхэхьагъэ гущыIэхэм ятхыкI. Ар Iофыгъошхоу щыт, ау проектмэ яавторхэм а лъэныкъор къыдамылъытагъэу зэритхырэр тэрэзэп. Ахэм ар къыдамылъытагъэмэ, а парагрэфэу зигугъу къышIхэрэм къащатхыныеп. Зэрэщытыр, урысыбзэм ифэмэ-бжьымэхэр къытехьэхэзэ адыгэ тхылъыбзэр охътэ кIэкIыкIэ уцугъэ. Ащ къыхэкIэу интернациональнэ гущыIэхэри, урысыбзэ гущыIэ зырызхэри, гущыIэ зэпхыгъэ хьэзэрхэри адыгабзэм къыхэхьагъэх, ахэм цIыфхэр ясагъэх. Ащ фэдэу адыгэ тхылъыбзэм хэтхэм бзэр агъэкIодынкIэ щынагъо щыIэп. Бзэ пстэуми ащ фэдэ амалхэр агъэфедэх, ау грамматикэм ахэр бзэм щыщым фэдэу егъэпсых. Титхылъыбзэ уцу зэхъум тхакIохэм къахэкIыщтгъэх, гущыIэ пстэури адыгабзэкIэ къэIогъэн фае зыIощтгъэхэр, ау ар бзэми цIыфми аштагъэп. Сыд фэдэрэбзи ежь ибзэ хабзэхэм атетэу хэхъоныгъэ лексикэмкIэ ешIы нахь, зыгорэм ишIоигъоныгъэкIэ, искусственэ зыфаIорэм фэдэу, бгъэпсын плъэкIыщтэп. Арышъ, адыгэ орфографием ишапхъэхэр зэблэтхъуным тыпышъумыгъэлъэу,щыIэм тэрэзэу тырыжъугъэлажь.

Хьарыф ЗэхъокIыныгъэхэ

Адыгабзэм ыкъэӀуакӀэхэм хьарыф зэхъокӀыныгъэ бэ щыI:

• КӀахыбзэ a ↔ э East: адыгабзэ ↔ aдыгэбзэ; бай ↔ бей; аслъан ↔ аслъэн; къэплъан ↔ къаплъэн; дунай ↔ дуней; тхьакӀум ↔ тхьэкӀумэ; хьарыф ↔ хьэрф; тхьаркъо ↔ тхьэрыкъуэ; Ӏай ↔ Ӏей; хьамлыу ↔ хьэмбылу; хьау ↔ хьэуэ
• КӀахыбзэ ы ↔ э East: ны ↔ анэ
• КӀахыбзэ э ↔ ы Къэбэрдейбзэ: хъэдэн ↔ хъыдан
• КӀахыбзэ а ↔ ы Къэбэрдейбзэ: Ӏахьыл ↔ Ӏыхьлы
• КӀахыбзэ и ↔ ы Къэбэрдейбзэ: мэлэӀич ↔ мэлэӀыч
• КӀахыбзэ ы ↔ и Къэбэрдейбзэ: сабый ↔ сабий
• КӀахыбзэ ы ↔ е Къэбэрдейбзэ: жъэжъый ↔ жьэжьей; дэжъый ↔ дэжьей
• КӀахыбзэ ц ↔ дз Къэбэрдейбзэ: цэ ↔ дзэ; цыгъо ↔ дзыгъуэ; пцэжъый ↔ бдзэжьей
• КӀахыбзэ ч ↔ ж Къэбэрдейбзэ: чэмы ↔ жэм; чъыгы ↔ жыг; чэщы ↔ жэщ; чылэ ↔ жылэ
• КӀахыбзэ ч ↔ дж Къэбэрдейбзэ: чэтыу ↔ джэду; чэты ↔ джэд; апч ↔ абдж
• КӀахыбзэ ч ↔ щ Къэбэрдейбзэ: пачъыхь ↔ пащтыхь; гъучӀы ↔ гъущӀ; упчӀэ ↔ упщӀэ; чыӀу ↔ щӀыӀу
• КӀахыбзэ дз ↔ з Къэбэрдейбзэ: хъырбыдз ↔ хъарбыз
• КӀахыбзэ дж ↔ ж Къэбэрдейбзэ: баджэ ↔ бажэ; лъэмыдж ↔ лъэмыж; аджал ↔ ажал; хьаджыгъэ ↔ хьэжыгъэ; лъэгуанджэ ↔ лъэгуажьэ; къуаджэ ↔ къуажэ
• КӀахыбзэ жь ↔ з Къэбэрдейбзэ: ежь ↔ езы
• КӀахыбзэ жъ ↔ жь Къэбэрдейбзэ: жъы ↔ жьы; бжъэ ↔ бжьэ; жъэн ↔ жьэн
• КӀахыбзэ ж ↔ жь Къэбэрдейбзэ: бжыхьэ ↔ бжьыхьэ; жакӀэ ↔ жьакӀэ; бжыдзэ ↔ бжьыдзэ; жэ ↔ жьэ
• КӀахыбзэ жъу ↔ в Къэбэрдейбзэ: жъуагъо ↔ вагъо; зэжъу ↔ зэвы
• КӀахыбзэ ш ↔ щ Къэбэрдейбзэ: дышъэ ↔ дыщэ; шъхьэ ↔ щхьэ; гъашӀэ ↔ гъащӀэ; нашэ ↔ нащэ
• КӀахыбзэ щ ↔ ш Къэбэрдейбзэ: щэ ↔ шэ; щай ↔ шай; щыгъу ↔ шыгъу; ахъщэ ↔ ахъшэ; щэбзащ ↔ шабзэ; щыды ↔ шыд; щынагъо ↔ шынагъуэ); щыбжьый ↔ шыбжий
• КӀахыбзэ шъ ↔ щ Къэбэрдейбзэ: шъабэ ↔ щабэ; шъхьэ ↔ щхьэ; шъынэ ↔ щынэ; дышъэ ↔ дыщэ; пшъашъэ ↔ пщащэ; мышъэ ↔ мыщэ; псэушъхь ↔ псэущхьэ; шъэ ↔ ща
• КӀахыбзэ шӀ ↔ щӀ Къэбэрдейбзэ: шӀын ↔ щӀын; шӀэн ↔ щӀэн; гъашӀэ ↔ гъащӀэ
• КӀахыбзэ кӀ ↔ щӀ Къэбэрдейбзэ: кӀэ ↔ щӀэ; мэгыкӀэ ↔ мэгыщӀэ; тӀэкӀын ↔ тӀэщӀын; икӀыӀу ↔ ищӀыӀу; макӀэ ↔ мащӀэ; хьакӀэ ↔ хьэщӀэ
• КӀахыбзэ шъу ↔ ф Къэбэрдейбзэ: шъоу ↔ фо; шъуз ↔ фыз; ешъон ↔ ефэн; уашъо ↔ уафэ; уцышъо ↔ удзыфэ; къашъо ↔ къафэ; лӀыкӀо ↔ лӀыкӀуэ
• КӀахыбзэ шӀу ↔ фӀ Къэбэрдейбзэ: шӀу ↔ фӀы (well, good); машӀо ↔ мафӀэ; шӀуцӀэ ↔ фӀыцӀэ; шӀомыкӀы ↔ фӀамыщӀ; ошӀу ↔ уэфӀ
• КӀахыбзэ ф ↔ ху Къэбэрдейбзэ: фыжьы ↔ хужьы; Ӏофы ↔ Ӏуэху; мафэ ↔ махуэ; гъэмафэ ↔ гъэмахуэ (summer); цӀыфы ↔ цӀыху; фабэ ↔ хуабэ
• КӀахыбзэ къ ↔ кхъ Къэбэрдейбзэ: къэ ↔ кхъэ; макъэ ↔ макхъэ
• КӀахыбзэ къу ↔ кхъу Къэбэрдейбзэ: къуае ↔ кхъуей; къужъы ↔ кхъужь; къухьэ ↔ кхъухь
• КӀахыбзэ т ↔ д Къэбэрдейбзэ: тэ ↔ дэ; тамэ ↔ дамэ; тамыгь ↔ дамыгъэ; тыгъужъы ↔ дыгъужь; тыгъуас ↔ дыгъуасэ; ты ↔ адэ; тыжьыны ↔ дыжьын; такъикъ ↔ дакъикъэ; атакъэ ↔ адакъэ; хатэ ↔ хадэ; псычэт ↔ псыджэд; тхьамат ↔ тхьэмадэ
• КӀахыбзэ п ↔ б Къэбэрдейбзэ: панэ ↔ банэ; пытэ ↔ быдэ; пчэны ↔ бжэн; пыи ↔ бий
• КӀахыбзэ м ↔ н Къэбэрдейбзэ: мамун ↔ номин
• КӀахыбзэ н ↔ Ø Къэбэрдейбзэ: гъунджэ ↔ гъуджэ
• КӀахыбзэ -Ø ↔ -р Къэбэрдейбзэ: Ӏехы ↔ Ӏехыр; сӀехы ↔ сӀехыр; тӀехы ↔ тӀехыр
• КӀахыбзэ -Ø ↔ -щ Къэбэрдейбзэ: тӀыгъ ↔ тӀыгъщ
• КӀахыбзэ Ø- ↔ и- Къэбэрдейбзэ: джыри ↔ иджыри

Адыгэ диалектхэм анахь янэшэнэ шъхьаIэхэр

Адыгэ диалектхэм анахь янэшэнэ шъхьаIэхэр хэдгъэунэфыкIыных.

1. Шапсыгъэ диалектым бзэгукIэ мэкъэзэращэ шъабэхэр къыхэнэжьыгъэх, ахэр бжъэдыгъу ыкIи кIэмгуе диалектхэм пытэпIэ мэкъэзэращэ зэхэлъ (аффрикат) ащыхъугъэх, зэгъапшэх: шапс. гьянэ, бжъ.-кIэм. джанэ; шапс. кьеты, бжъ-кIэм. чэты; шапс. кIьакIьэ, бжъ-кIэм. кIэнкIэ. ЗэрэхъурэмкIэ, шапсыгъэ диалектым ятIонэрэ аффрикатхэр иIэхэп.

2. Бжъэдыгъу ыкIи кIэмгуе диалектхэм апэрэ ыкIи ятIонэрэ аффрикатхэр янэшанэх. ЯтIонэрэ аффрикатхэр къэзытыгъэхэр мы диалектхэм янэшэнэгъэ мэкъэзэращэ шъабэхэу гь, кь, кIь зыфиIохэрэр аффрикатхэу (дж, ч, кI) зэрэхъужьыгъэхэр ары.

3. Бжъэдыгъу ыкIи шапсыгъэ диалектхэм жьы зыкIэт мэкъэзэращэхэр къахэнэжьыгъэх, зэгъапшэх:

кIэм.-абдз.	бжъ.-шапс.	къэб.
пэ	ппэ	пэ
куэ	ккуэ	куэ
чы	ччы	чы

4. Абдзэхэ диалектхэм апэрэ пытэпIэ мэкъэзэрэщэ зэхэлъхэр (аффрикатхэр) иIэхэп, ахэр ащ зэжъупIэ мэкъэзэращэхэу (спирантхэу) щыхъужьыгъэх, зэгъапшэх:

бжъ.-кIэм.	абдз.	къэб.
лъэмыдж	лъэмыжь	лъэмыж
чIыгу	шIъыгу	щIыгу
чылэ	щылэ	жылэ

5. Лэжь падеж кIэухым игъэпсыкIэ диалектхэм зэфэшъхьафэу ащыщыт, зэгъапшэх:

шапс.д.	бжъ.д.	абдз.-кIэм.д.	къэбэрт.
кIалэ-м-гьэ	кIалэ-м-джэ	кIалэ-м-кIэ	щIалэ-м-кIэ
багьэ-м-гьэ	баджэ-м-джэ	баджэ-м-кIэ	бажэ-м-кIэ
Ахьмэд-гьэ	Ахьмэд-джэ	Ахьмэд-кIэ	Ахьмэд-кIэ

6. Бжъэдыгъу ыкIи шапсыгъэ диалектхэм цIэеIо падеж кIэухэу р-м ыпэкIэ къэуцурэ зещэу э-м ычIыпIэ абдзэхэ ыкIи кIэмгуе диалектхэм зещэу ы-р щэты, зэгъапшэх:

бжъ.-шапс. Д.	абдз.-кIэм.д.	къэбэрт.
чэм-э-р	чэм-ы-р	жэм-ы-р
Исхьакъ-э-р	Исхьакъ-ы-р	Исхьакъ-ы-р
фыжь-э-р	фыжь-ы-р	хужь-ы-р

7. Бжъэдыгъу ыкIи шапсыгъэ диалектхэм зэращэхэу хь, I зыфиIохэрэм апэкIэ къыщыуцурэ зещэхэу а-м ычIыпIэ абдзэхэ ыкIи кIэмгуе диалектхэм ы-р ащагъэфедэ, зэгъапшэх:

бжъ.-шапс. Д.	абдз.-кIэм.д.	къэбэрт.
къу-а-хьы	къу (ы)-хьэ	кхъу(ы)-хь
къэкIу-а-хьын	къэкIу(ы)-хьан	къэкIу(ы)-хьын
гущ-а-I	гущ-ы-I	гущ-ы-I-э (сэмэркъэу)

8. Къэзгъэлъэгъорэ цIэпапкIэхэу бжъэдыгъу ыкIи шапсыгъэ диалектхэм ахэт у, ур зыфиIохэрэм ачIыпIэ абдзэхэ ыкIи кIэмгуе диалектхэм мо, мор, мы зыфиIохэрэр ащагъэфедэх, зэгъапшэх:

бжъ.-шапс. Д.	абдз.-кIэм.д.	къэбэрт.
у кIалэр	мо кIалэр	мо щIалэр
ур къахэсхыгъ	мыр къахэсхыгъ	мыр къахэсхащ

9. Абдзэхэ ыкIи кIэмгуе диалектхэм глагол лъэпсапэхэу пэ-, къэ-, чIэ-, фэ-, кIэ-, хэ-, дэ- ачIыпIэ бжъэдыгъу ыкIи шапсыгъэ диалектхэм па-, къа-, чIа-, фа-, кIа-, ха-, да- ащагъэфедэх, зэгъапшэх:

абдз-кIэм.	бжъ-шапс.	къэб.
пэплъэ	паплъэ	-
къэкIо	къакIо	къокIуэ
фэкIо	факIо	хокIуэ
кIэнэ	кIанэ	щIэнэ
хэплъэ	хаплъэ	хуэплъэ
дэкIо	дакIо	докIуэ

10. Бжъэдыгъу диалектым щагъэфедэрэ мэкъэзэращэ зэготэу шк зыфиIорэм ычIыпIэ абдзэхэ ыкIи кIэмгуе диалектхэм мэкъэзэращэ зэготэу шх-р къащаIо, зэгъапшэх:

бжъ.д.	абдз.-кIэм.д.	къэбэрт.
шкэн	шхэн	шхэн
шко	шхуэ	шхо

11. Бжъэдыгъу диалектым къэкIощт охътэ лъэпсахэу хэт - т-м ычIыпIэ адырэ диалектхэм -щт-р ащагъэфедэ, зэгъапшэх:

бжъ.д.	абдз.д.	кIэм.д.	шапс.д.
кIо-т	кIо-щт	кIо-щт	кIо-щт
тхэ-т	тхэ-щт	тхэ-щт	тхэ-щт
плъэ-т	плъэ-щт	плъэ-щт	плъэ-щт

Щысэхэр

КъохьапIэ Адыгабзэ	КъокIыпIэ Адыгабзэ
ШIуфэс зэхын, ЗэрэшIэн - нэIуасэ зэфэхъун гущыIэхэр	ФIэхъус зэхын, зэрыцIыхъун псалъэхэр
ШъукIэдэIу, къэшъуIожь, кIэшъутхыкI, зэжъугъашIэ!	ФыщIэдэIу, жыфIэж, щIэфтхыкI зэвгъащIэ!
Уимафэ шIу!	Уи махуэ фIыуэ!
Тхьам шIу уелъэгъу! Къеблагъ!	НэхъыфIыжу! Къеблагъэ!
Хъунэу щытмэ, нэIуасэ тызэфэгъэхъу.	Хъунэу щытмэ, дызэрыгъэцIыху.
Сыда зыкIэмыхъущтыр? Боу дэгъу. Сэ сцIэр Сэтэнай. О пцIэр сыд?	Сыт щIэмыхъунур? Хуабжьу дэгъуэщ. Сэ си цIэр Сэтэнейщ. Уэ уи цIэр сыт?
Сэ сцIэри Жансэт.	Сэ си цIэри Жансэтщ.
Сигуапэ хъугъэ, Жансэт.	Си гуапэ хъуащ, Жансэт.
Сэри сигуапэ хъугъэ, Сэтэнай.	Сэри си гуапэ хъуащ, Сэтэней.
Сэ Къэсэйхьаблэ сыщыщ. О тыдэ ущыщ?	Сэ Къэсейхьэблэ сыщыщщ. Уэ дэнэ ущыщ?
Сэ Еджэрыкъуае сыщыщ.	Сэ Еджэрыкъуей сыщыщщ.
Сэ ЗэгъашIэмэ сащыщ. О хэтмэ уащыщ?	Сэ ЗэгъащIэхэ сащыщщ. Уэ хэтхэ уащыщ?
Сэри Еджэрыемэ сащыщ.	Сэри Еджэрейхэ сащыщщ.
Сыдэу ущыт?/Сыд уфэд?	Сыт ухэдэ?/Дау ущыт?
Сыпсэу. Тхьауегъэпсэу. О сыдэу ущыт?/Сыд уфэд?	СыфI, сыузыншэ. Тхэм уигъэпсэу. Уэ сыт ухуэдэ?/Дау ущыт?
Сэри сыпсэу. Тхьауегъэпсэу.	Сэри сыфIщ. Тхэм уигъэпсэу.
Уипчэдыжь шIу!	Уипщэдджыжь фIыуэ!
Тхьэм шIу уелъэгъу!/(НахьышIужьэу!/Тхьауегъэпсэу!/Шъхьамафэ охъу!/Пчэдыжь хъяр къыокIу!)	НэхъыфIыжу!/(Тхьэм уигъэпсо!/Щхьэмахуэ ухъу!/Пщэдджыжь хъер къыпхукIуэ!)
Шъуипчэдыжь шIу!	Фи пщэдджыжь фIыуэ!
НахьышIужьэу!/(Тхьэм шIу шъуелъэгъу!/Тхьашъуегъэпсэу!/Шъхьамафэ шъохъу!/Пчэдыжь хъяр къышъокIу!)	НэхъыфIыжу!/(Тхьэм фигъэпсэу!/Ихьэмахуэ фыхъухэ!/Пщэдджыжь хъер къыфхукIуэ!)
Уимафэ шIу!	Уимахуэ фIыуэ!
Мэфэ хъяр къыокIу!	Махуэ хъер къыпхукIуэ!
Шъуимафэ шIу!	Фимахуэ фIыуэ!
Мэфэ хъяр къышъокIу!	Махуэ хъер къыфхукIуэ!
Уипчыхьэ шIу!	Уи пщыхьэщхьэ фIыуэ!
Пчыхьэ хъяр къыокIу!	Пщыхьэщхьэ хъер къыпхукIуэ!
Шъуипчыхьэ шIу!	Фи пщыхьэщхьэ фIыуэ!
Пчыхьэ хъяр къышъокIу!	Пщыхьэщхьэ хъер къыфхукIуэ!
Уичэщ шIу!	Уи жэщ фIыуэ!
Чэщ хъяр къыокIу!	Жэщ хъер къыпхукIуэ!
Шъуичэщ шIу!	Фи жэщ фIыуэ!
Чэщ хъяр къышъокIу!	Жэщ хъер къыфхукIуэ!
НэфылъэшIу укъекI!	НэхулъэфI укъикI!
Тхьауегъэпсэу!/ Шъхьамафэ охъу!	Тхьэм уигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ ухъу!
НэфылъэшIу шъукъекI!	НэхулъэфI фыкъикIхэ!
Тхьашъуегъэпсэу!/ Шъхьамафэ шъохъу!	Тхьэм фигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ фыхъухэ!
Чэщ хъяр къыокIу!	Жэщ хъер къыпхукIуэ!
Тхьауегъэпсэу!/ Шъхьамафэ охъу!	Тхьэм уигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ уихъу!
Чэщ хъяр къышъокIу!	Жэщ хъер къыфхукIуэ!
Тхьашъуегъэпсэу!/ Шъхьамафэ шъохъу!	Тхьэм фигъэпсэу!/ Щхьэмахуэ фыхъу!

ШъукIэдэIу, къэшъуIожь, кIэшъутхыкI, зэжъугъашIэ!	ФыщIэдэIу, жыфIэж, щIэфтхыкI, зэвгъащIэ
Матчэри - Уипчэдыжь шӀу, Аминат!	Марчэри - Уи пщэдджыжь фIыуэ, Аминат!
Аминат - Тхьэм шӀу уелъэгъу, Матчэри!*	Аминат - Тхьэм фIыу уилъагъу, Матчэри!*
М- Тыдэ укӀорэ?	М - Дэнэ уздэкIуэр?
А- ЕджапӀэм секӀо. О тыдэ укӀорэ?	А - ЕджапIэм сокIуэ. Уэ дэнэ уздэкIуэр?
М- Сэри еджапӀэм секӀо.	М - Сэри еджапIэм сокIуэ.
А- Дэгъу ащыгъум, тызэдэкӀон.	А - Дэгъуэщ, абы щыгъуэ дызэдэкIуэнщ.
С- Шъуипчэдыжь шӀу!	С - Фи пщэдджыжь фIыуэ!
М- НахышӀужьэу, Саусыр! Къеблагъ! Ори еджапӀэм окӀуа?	М - НэхъыфIыжу, Саусыр! Къеблагъэ! Уэри еджапIэм укIуэрэ?
С- Ары, еджапӀэм секӀо.	С - НтIэ, еджапIэм сокIуэ.
М- Дэгъу арымэ, къакӀо,ТызэдэкӀон. НэӀуасэ шъузэфэхъу! (/шъузэфэсшӀын.) Мыр Мызэщкъо Саусыр, мыри Мыгъэзэшапхъу Аминат. Аминати тикъуаджэ щыщ.	М - Дэгъуэщ арамэ, накIуэ, дызэдэкIуэнщ. ФызэрыцIыху! (/ФызэрызгъэцIыцунхщ.) Мыр Мызэшкъуэ Саусырщ, мыри Мыгъэзэшяпхъу Аминатщ. Аминати ди къуажэгъущ.
А- Сигуапэ хъуагъэ, Аминат.	А - Си гуапэ хъуащ, Аминат.
М- Сэри сигуапэ хъугъэ. Къеблагъ!	М - Сэри си гуапэ хъуащ. Къеблагъэ!
* / НахьышIужьэу! / Тхьауегъэпсэу! / Шъхьамафэ охъу! / Пчэдыжь хъяр къыокIу!	* / НэхъыфIыжыу! Тхьэм уигъэпсо! / Щхьэмахуэ ухъу! / Пщэдджыжь хъер къыпхукIуэ!

Гупсэфапщ! МэфэшIуапщ!	Гупсэхуапщий! МахуфI апщий!
Къеблагъ!	Къеблагъэ!
Шъукъеблагъ!	Фыкъеблагъэ!
Шъукъеблагъэх!	фыкъеблагъэхэ!
Тхьауегъэпсэу!	Тхьэм уигъэпсо!
Тхьауегъэун!	Тхьэм уигъэунэ!
Тхьашъуегъэпсэу!	Тхьэм фигъэпсо!
Тхьашъуегъэун!	Тхьэм фигъэун!
Уеблагъэбэ охъу!	Уи еблагъэ куэд ухъу!
Шъуеблагъэбэ шъухъу!	Фи еблагъэ куэд фыхъу!
Фэсапщ! Фэсапщэх!	ФIэхъус апщи! / ФIэхъусу! Iуэхъус апщи! / Iуэхъусу!
Тхьауегъэпсэуапщ!	Тхьэм уигъэпсэу апщи! Упсэу апщи!
Шъхьамафэ охъу апщ!	Жьыщхьэмахуэ ухъу апщи!
Узынчъэу! / Отхъэжь! Шъотхъэжь! / ШIукIэ! ХъяркIэ!	Узыншэу! ФIыкIэ! ХъеркIэ!
Гъогумаф! Гъогумафэх! Шъугъогумафэх!	Гъуэгу махуэ! Гъуэгу махуэхэ! Фыгъуэгу махуэхэ!

Узынчъэу!	Узыншэу!
Узынчъэу ушэт!	Узыншэу ущэт!
Узынчъэу шъушэт!	Узыншэу фыщытхэ!
ХъяркIэ!	ХъеркIэ!
Шъотхъэжь!	Фэтхъэж!
Отхъэжь!	Утхъэж!
ШIукIэ!	ФIыкIэ!
Гъогумаф!	Гъуэгу махуэ!
Гъогумафэх!	Гъуэгу махуэхэ!
Шъугъогумафэх!	Фи гъуэгу махуэхэ!
Гъогумэфэ гъогу! УапэкIэ къэкIырэм уегъэгушIу!	Гъуэгумэхуэ гъуэгуфIэ! Уи апэкIэ къэкIым уигъэгуфIэ!
Гъогумэфэ гъогу! ШъуапэкIэ къэкIырэм шъуегъэгушIу!	Гъуэгумэхуэ гъуэгуфIэ! Фи апэкIэ къэкIым фигъэгуфIэ!

Сыд?	Сыт?
ЦIыфым фэшъхьафрэ пкъыгъор зэдгъэшIэным пае "СЫД?" тэIошъ, тыкIэупчIэ.	ЦIыхум нэмыщIрэ пкъыгъуэхэр зэдгъэщIэн папщIэ "Сыт?" жыдоIэри дыщIоупщIэр.

Мыр/Мор	Мыр/Мор
IэпэкIэ тынэсэу е тынэсышъун фэдизэу тпэблагъэу щыт пкъыгъор "МЫР" тэIошъ, къэтэгъэлъагъо. Пкъыгъор тпэчыхьаIомэ "МОР" тэIошъ, къэтэгъэлъагъо.	IэпэкIэ деIусэфу е дынэсыфын хуэдизу тпэгъунэгъуу щыт пкъыгъуэр "МЫР" жыдоIэри къыдогъэлъагъуэр. Пкъыгъуэр тпэжыжьэIуэмэ "МОР" жыдоIэри къыдогъэлъагъуэр.

Мыр сыд?	Мыр сыт?
шъхьэ	щхьэ
шъхьатцы	шхьэц
напэ	напэ
натIэ	натIэ
нэ	нэ
нэкIу	нэкIу
напцэ	набдзэ
пэ	пэ
пакIэ	пащIэ
жэ	жьэ
цэ	дзэ
жэпкъ	жьэпкъ
жакIэ	жьакIэ
Iэ	Iэ
Iалджан	Iэлджанэ
ко	куэ
лъэкIампI(э)	лъэнкIапIэ
гу	гу
чэ	чэ
ныбэ	ныбэ
шхалъ	шхалъэ
тхьамбыл	тхьэмбыл

Мор сыд?	Мор сыт?
щэ	шэ
къуае	кхъуей
щхыу	шху
щатэ	шатэ
тхъу	тхъу
шъоу	фо
нэкулъ	нэкулъ
хьалыгъу	щIакхъуэ
хьалыгъуан	хьэлыгъуанэ
хьалыжъу	хьэлывэ
щэламэ	шэламэ
дэгъэрыжъ	дагъэрыжьэ

Модырэр/мыдырэр	Модрейр/мыдрейр
Пкъыгъор нахьи тпэчыжьэмэ "МОДЫРЭР" тэIошъ, къэтэгъэлъагъо. "МОДЫРЭР" зыфатIорэм елъытыгъэу нахь тпэблагъэр "МЫДЫРЭР" тэIошъ, къэтэгъэлъагъо.	Пкъыгъуэр нэхъри тпэжыжьэмэ "МОДРЕЙР" жыдоIэри къыдогъэлъагъуэр. "МОДРЕЙР" жыхуэтIэм елъытауэ нэхъ тпэгъунэгъур "МЫДРЕЙР" жыдоIэри къыдогъэлъагъуэр.

Модырэр сыд?	Модрейр сыт?
Щай	шей
къахьао/кофе	къэхьэуэ/кофэ
къушъхьамышъхьапс	пхъэщхьэмыщхьэпс
щыпсы	шыпс
пIастэ	пIастэ
мамрыс(э)/мамырс(э)	мэрамысэ
лъы	лъы
лэпсы	лэпс
хьантхъупс	хьэнтхъупс
лылыбжъ	лылыбжьэ
кIэнкIэ	джэдыкIэ

Мыдырэр сыд?	Мыдрейр сыт?
Хьаку	хьэку
пэщхьаку	пэшхьэку
остыгъ(э)	уэздыгъэ
нэфын	нэху
Iанэ	Iэнэ
унэ	унэ
пэщ	пэш
еджэщ	еджэщ
еджэпэщ	еджэпэш
пчъэ	бжэ
шъхьангъупчъ	щхьэгъубжэ
Iанэлъаг	Iэнэлъагэ
щэнт	шэнт
пхъэнтIэкIу	пхъэнтIэкIу
дэтIысхьап(э)	дэтIысхьэпIэ
тхалъэ	тхалъэ
тхылъ	тхылъ
дэтхалъ	дэтхалъэ
тхылъылъ(э)	тхылъылъэ
тхылъпхъуант	тхылъпхъуантэ
Iапхъуант	Iэпхъуантэ
тетхалъ	тетхалъэ
сэфтхалъ	сэхутхалъэ
мел	мел

Ар/адырэр	Ар / адрейр
Пкъыгъор тыздэгущыIэрэм IэчIэлъмэ е ащ пэблагъэу щытмэ "АР" тэIошъ, къэтэгъэлъагъо. Пкъыгъор тыздэгущыIэрэм нахь пэблагъэу ау ащ иадырабгъукIэ щыIэмэ "АДЫРЭР" тэIошъ, къэтэгъэлъагъо.	Пкъыгъуэ дыздэпсалъэм IэщIэлъмэ е абы пэгъунэгъуу щытмэ "АР" жыдоIэри къыдогъэлъагъуэр. Пкъыгъуэр дыздэпсалъэм дэ нэхърэ нэхъ пэгъунэгъуу адэкIэ къыщытмэ "АДРЕЙР" жыдоIэри къыдогъэлъагъуэр.

Ар/адырэр сыд?	Ар / адрейр сыт?
къуадж(э)	къуажэ
чыл(э)	жылэ
къалэ	къалэ
хэгъэгу	хэгъэгу
хы	хы
тыгъэ	дыгъэ
мазэ	мазэ
лъэмыдж	лъэмыж
урам	уэрам
урамдахь	уэрамдыхьэ
къушъхьэ	Iуащхьэ
мэзы	мэз
чъыгы	жыг
къэгъагъ	гъагъэ
бжьыны	бжьын
бжьыныф	бжьыныху
пэлджан	пэлджанэ
щыбжьый	шыбжий
нэшэбэгу	нащэбэгу/нащэ
хьэ	хьэ
коцы	гуэдз
нартыф/натрыф	нартыху
джэнч/джэщ	джэрш/джэш
чIыдэ	щIыдэ
къэбы	къэб
мыIарыс	мыIэрысэ
къужъы	кхъужь
пхъэгулъ	пхъэгулъ
балий	балий
шэндыргъо	шэдыгъуэ
чэрэз	чэрэз
санэ	санэ
сэнашъхь	Санащхьэ/жызум

мэлы	мэл
пчэны	бжэн
шъынэ	щынэ
чыцIы	чыцI
чэмы	жэм
цу	вы
щыды	шыд
махъшэ	махъшэ
чэтыу	джэду
хьэ	хьэ
чэты	джэд
чэтыжъый	джэджьей
тхьачэты	тхьэджэд/гуэгуш
мэзыхь(э)/аслъан	мэзыхьэ/аслъэн
къэплъан	къаплъэн
тыгъужъы	дыгъужь
къо	кхъуэ
мышъэ	мыщэ
баджэ	бажэ
паIо	пыIэ
шъхьархъон	щхьэрхъуэн/бащлыкъ
цые	цей
джэдыгу	джэдыгу
джан(э)	джанэ
лъэпэд	лъэпэд
цуакъэ	вакъэ

Хэт?	Хэт?
ЦIыфыр зыщыщыр зэдгъэшIэным пае "ХЭТ?" тэIошъ, тыкIэупчIэ.	ЦIыхур зищIысыр зэдгъэщIэн папщIэ "ХЭТ?" жыдоIэри дыщIоупщIэр.

Мыр хэт?	Мыр хэт?
сэры	сэращ
оры	уэращ
сят	си адэ
сян	си анэ
нэнау	нану
пшъашъэ	хъыджэбз/пщащэ
кIалэ	щIалэ
нысэ	нысэ
шъао	щауэ
малъхъо	шалъхъэ
шы	къуэш
шынахьыжъ	къуэш нэхъыжь
шынахьыкI	къуэш нэхъыщIэ
шыпхъу	шыпхъу
шыпхъунахьыжъ	шыпхъу нэхъыжь
шыпхъунахьыкI	шыпхъу нэхъыщIэ
дэлф	дэлху

Зэблэгъэ-зэIэхьылхэр	Зэблагъэ-зэIыхьлыхэр
Барычэ Унэжъмэ ямалъхъу, Жансэрай Унэжъынмэ яныс. Арышъ, Унэжъынхэмрэ Унэжъхэмрэ зэблагъэх.	Барыч Унэжьхэ я малъхъэщ, Жансэрей Унэжынхэ я нысэщ. Аращи, Унэжынхэрэ Унэжьхэрэ зэблагъэхэщ.
Адыиф, Емызэщмэ япхъу (/апшъашъ), Унэжьынмэ яныс, Ащэмэз ишъхьэгъус (/ишъуз), Барычэ ян, Жансэрае игуащ, Псэнэфы янэшху (/инэнэжъ).	Адыихуи Елмызэшхэ апхъущ, Унэжынхэ я нысэщ, Ашэмэз и щхьэгъусэщ (/и фызщ), Барыч и анэщ, Жансэрей и гуащэщ, Псэнэху и анэшхуэщ (/и нэнэжьщ).
Ащэмэз Унэжьынмэ якъу (/якIал), Адыиф ишъхьэгъус (/илI), Емызэщмэ ямалхъу, Барычэ ят, Жансэрай ипщ, Нэсрэн итэтэжъ.	Ашэмэз Унэжынхэ я къуэщ (/я щIалэщ), Адыиху и щхьэгъусэщ (/илIщ), Емызэшхэ я малъхъэщ, Барыч и адэщ, Жансэрей ипщщ, Нэсрэн и адэшхуэщ (/и дадэщ).
Сэтэнай Барычэ ишIугуащ, Нарт Барычэ имIупщ. Жан Барычэ ишIупщыпхъу. Пщымыд Барычэ ишIупщыкъу.	Сэтэней Барыч и щыкъуанэщ. Нарт Барыч и щыкъуадэщ. Жан Барыч и адэжэщ. Пщымыдэ Барыч и щыкъущауэщ (/щыкъущIалэщ).
Барычэ мэлъхъогъу иIэгоп. Жансэт ащэмэ (/дакIомэ) Барычэ мэлъхъогъу иIэ хъущт.	Барыч иджыкIэ малъхъэгъу иIэкъым. Жансэт яшэмэ (/дакIуэмэ) Барыч мэлъхъэгъу иIэ хъунущ.
Жансэрай нысэгъу иIэп, ипщыкъоу Инал къыщэмэ нысэгъу иIэ хъущт.	Жансэрей нысэгъу иIэкъым, и пщыкъуэ Инал къишэмэ нысэгъу иIэ хъунущ.
Псэнэф, Адыифрэ Ащэмэзрэ яхъорэлъф, Сэтэнайрэ Нартрэ апхъорэлъф. Псэнэф хъорэлъфэгъу иIэгоп, ятэшым къэщэн иIэшъы, ар къыщэу бын къафэхъумэ хъорэлъфэгъу иIэ хъущт. Псэнэф пхъорэлъфэгъуи иIэгоп, янэшыпхъу нахьыжъым псэлъыхъу иIэшъы, ар ыщэу (/ащ дакIоу) бын къафэхъумэ пхъорэлъфэгъу иIэ хъущт.	Псэнэху, Адыихурэ Ашэмэзрэ я хъурылъхущ, Сэтэнейрэ Нартрэ я пхъурылхущ. Псэнэху иджыкIэ хъурылъхуэгъу иIэкъым, и адэкъуэшым къэшэн иIэщи, ар къышэуэ бын къахуэхъумэ хъурылъхуэгъу иIэ хъунущ. Псэнэху иджыкIэ пхъурылъхуэгъуи иIэкъым, и анэшыпхъу нэхъыжьым псэлъыхъу иIэщи, ар ищэуэ (/абы дэкIуэуэ) бын къахуэхъумэ пхъурылъхуэгъу иIэ хъунущ.