Бигэ
Бигэ (Тыркубзэ: Biga) — Чанаккалэм и къалэжъый. Нэбгырэ мин 90-м фэдиз цӀыф дэс. Къалэу Бигэ къэлэшхоп, ахэм ащыщэу адыгэр минибл фэдиз мэхъу.
ЫцIэр хэӀэзыхь
ЫцIэр къыхэкIыгъэ гущыIэр "Пегаи" (Pegai). Пегаи къэлэжъыгъ.
ЦIыфэу дэсхэр хэӀэзыхь
Бигэ лъэныкъомкIэ Тыркухэм ипэкIэ урымхэр, джуртхэр, ермэлхэри щэпсэущтыгъ. ЛIэшIэгъу 19-рэм икIэухкIэ Балканым къикIыжьыгъэ Тыркухэр, Адыгэхэр, Помакхэр, Чэчэнхэр, Къумыкъухэр къадэгъэтIысхьагъэ.
Бигэм щыщ Адыгэхэр хэӀэзыхь
Мы къалэм Бжъэдыгъу чылэхэр пэблэгъэ дэдэхэу къыкIэлъырысых. Ахэм ацIэхэр непэ Адыгеим и бжъэдыгъу чылэхэм ацIэхэм атефэх, зыщыпсэухэрэ чIыпэхэм яIэгъоблэгъухэр мыщ щыплъэгъурэмэ афэдэу ащи щыщытых. Бигэ епхыгъэ чылэхэр: ПчыхьалIыкъуай, Хьалъэкъуай, Очэпщый, Аскъэлай, Гъобэкъуай, Нэшъукъуай, Тэхъутэмыкъуай, Щынджый, Бжыхьэкъуай, Еджэркъуай. Ау нэмыкI чылэхэу ХьакIуцукой, Тыгъужъкой, Сэбэткъой, Тэфкой, ХьацIыкIукой. [1]
Чылэхэу Очэпщые, ПчыхьалIыкъуае, Хьалъэкъуае хэкужъым зэрэщыкIэлъырысым фэдэ къабзэу Тыркуе хэгъэгумкIи щыт. Хэкужъым и Очэпщые лIакъоу дэсхэмрэ Тыркуем ит Очэпщыем лIакъоу дэсхэмрэ зэтефэх, лIыцIэхэри зэфэдэх. Чылэхэу Аскъэлае, Гъобэкъуае, Нэшъукъуае хьаблэхэу ахэсых чылэхэу Хьаджэкоимрэ Османиемрэ. Бжыхьэкъуаехэр чылэу Тэфкой хьаблэшхоу хэсых.[2] Чылэр зыгъэнэфагъэр Тыгъужъ ефэндыр арыти, Тыгъужъкойк1э еджагъэх. [3]