Бжъэдыгъухэр

Бжъэдыгъухэр адыгэ лъэпкъмэ ащыщ. Джыдэдэм Урысые Федерацием (Адыгэ Республик, Краснодар край) ыкIи IэкIыб къэралхэм (Тыркуер, Исраил, Сириер, Иорданиер, нэмыкIхэми) ащэпсэух. Къаукъас Заом и кIэух нэс (1860-рэ илъэсхэр) хэкужъым зэкIэри щыпсэущтыгъэх.

Тарихъ

Бжъэдыгъухэр тIоу гощыгъэхэу къаIо - хъымыщэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ. Хъымщэйхэр нэгу лыцIагъэх, чэчэнайхэм апшъэхэр лыцIагъэх.

Хъан-Джэрые бжъэдыгъумэ якъэбархэу къытхыгъагъэхэр къэзыушыхьатыжьыгъэхэр шIэныгъэлэжьхэу Ю. А. КIыргъымрэ Н. Хь. ЖэнэлIымрэ арых. Ахэм къыдагъэкIыгъэ тхылъэу «Бжедуги в конце XVIII -первой половине XIX в.: социально-экономические отношения и политическое развитие» (Майкоп, 2006) зыфиIорэм къыдагъэхьагъ бжъэдыгъухэр зэш пщиплIымэ зыдащэгъагъэхэр.

Пщэу Бэгъэрсэкъо игъусагъэхэр Кавказым итемыр-тыгъэкъохьэпIэ лъэныкъомкIэ рищэкIыхи, псыхъоу Цеце инэпкъ тетIысхьэгъагъэх, ау ащ ыужыкIэ лъыкIуатэхи, мэзэу ТхьачIэгъ дэжь кIожьыгъагъэх. А къутамэу бжъэдыгъумэ ахэкIыгъагъэм мэхъошкIэ яджагъэхэу адыгэ тарихъым хэхьагъ.

Пщэу Бастэкъо игъусагъэхэр Кавказым итыгъэкъохьапIэкIэ ыщэгъагъэх ыкIи хы ШIуцIэм екIуалIэхи, нэтыхъуаемэ апэгъунэгъухэу, псыхъоу Вепсны инэпкъ IутIысхьэгъагъэх. ЧIыпIэу зыдэтIысыгъэхэм елъытыгъэу бжъэдыгъумэ а язы къутамэ вепснхэкIэ яджэгъагъэх. ЯбжъэдыгъуцIэ ахэм къагъэнэжьынэу хъугъэп, ба е макIа уахътэу тешIагъэр, нэтыхъое адыгэ лъэпкъышхоу зипчъагъэкIэ нэбгырэ мин шъитIум а лъэхъаным къехъущтыгъэм ахэткIухьэгъагъэх.

Пщыхэу Хъымыщрэ Чэчанрэ ягъусагъэхэр къыращажьэхи, псыхъохэу Псэкъупсэрэ Пщыщэрэ къызщежьэхэрэ чIыгум щытIысыгъагъэх. А чIыпIэр зэраубытыгъэр лъэшэу ыгу рихьыгъагъэп кIэмыгуепщэу Бязрыкъо Болэтыкъо. ШIэныгъэлэжьэу, бжъэдыгъумэ яаужырэ пщышхоу яIэгъэ Хьаджэмыкъо Тархан ыкъоу Хьаджэмыкъо Темтэч (1848–1907) къызэритхыгъагъэмкIэ, чIыгухэу хъымыщэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ зытетIысхьэгъагъэхэр Болэтыкъопщым ежь ичIыгукIэ ылъытэщтыгъэ ыкIи къариIогъагъ мырэущтэу: «ЧIыгоу шъуубытыгъэмэ шъуарысын шъуфитэу слъытэщт сэ силъэпкъ шъукъыхахьэу, пщыкIэ сышъуштэмэ». Бжъэдыгъухэр ащ земыуцуалIэхэм, мэфищ зао къаришIылIэгъагъ, лъыпсыр щагъэчъагъ. ТекIоныгъэр къыдахи, яшъхьафитыныгъэ къаухъуми, бжъэдыгъухэр зэрытIысхьэгъэ чIыгухэм къарынэжьыгъагъэх, зэо ужым Болэтыкъопщым зэзэгъыныгъэ къыдагъоти. Арэущтэу Iофхэр зэхъухэм, Болэтыкъопщым мэфэкI мэфэшхо бжъэдыгъумэ къафишIыжьыгъагъ.

Бжъэдыгъупщэу Т. Хьаджэмыкъом къызэригъэлъэгъогъагъэмкIэ, бжъэдыгъухэр мы дунаим адыгэ лъэпкъэу тетхэу зыхъугъэм къыщегъэжьагъэу къиныбэ ащэчыгъ, чIыгуби чIыпIаби зэблахъугъ, зэуабэми ахэтыгъэх, ау адыгэ лъэпкъым изы къутамэу зыкъагъэнэжьын алъэкIыгъ.

Ащ икъутамэхэу хъымыщэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ пштэхэмэ, сыд къяхъулIагъэми, яшъхьафитыныгъэ амыхъожьэу, нэмыкI лъэпкъышхохэми захамыгъэткIухьэу, тыдэкIэ кощыгъэхэми зэбгъодэмыкIхэу, зэгъусэ зэпытхэу щыIагъэх ыкIи щыIэх. А къутэмитIур ары ижъырэ лъэхъаным къыщегъэжьагъэу непэрэ мафэхэм къанэсыжьэу бжъэдыгъуцIэу яIагъэр къэзыгъэнэжьыгъэхэр.

Урыс-Кавказ заом ыпэкIэ, я 18-рэ лIэшIэгъум иикIыгъом, Я. Н. Туранскэм къызэритхыгъагъэмкIэ, бжъэдыгъухэр (хъымыщэйхэмрэ чэчэнайхэмрэ) нэбгырэ мин тIокIитIу хъущтыгъэх. Я 19-рэ лIэшIэгъум иикIыгъом Урысыем зыхахьэхэм, ахэр Екатерининскэ отделым и Псэкъупсэ округ исхэу хъугъагъэх ыкIи япчъагъэкIэ нэбгырэ 12000-м нэсыгъагъэх.

ЗэкIэмкIи а лъэхъаным Псэкъупсэ округым щыпсэущтыгъэр нэбгырэ 16725-рэ хъугъагъэ. А пчъагъэм хахьэщтыгъэх бжъэдыгъу чылэхэм адэсыгъэхэм ямызакъоу, нэмыкI адыгэ лъэпкъхэм ащыщхэу, урысые администрацием къадигъэтIысхьэгъагъэхэри.

Урыс-Кавказ заор заухым, я 19-рэ лIэшIэгъум икIэухым, непэрэ Тэхъутэмыкъое районым ичIыгухэм арысыгъ нэбгырэ 7639-рэ. Бжъэдыгъумэ анэмыкIхэу, районым итыгъэ чылэхэм адэсыгъэх къагъэкощыгъэгъэ абдзахэхэр, шапсыгъэхэр ыкIи нэтыхъуаехэр.

Адыгеим ис бжъэдыгъу къуаджэхэр

Адыгеим адыгэ чылэ 48 мэхъу. Чылэ 27 бжъэдыгъухэм дэсых:

1. Хьэлъэкъуай
2. Бжъэдыгъухьабл
3. Красногвардейскэ
4. Аскъэлай
5. Очэпщый
6. Гъобэкъуай
7. Джэджэхьабл
8. Казазовэ
9. Къунчыкъухьабл
10. Нэчрэзый
11. Нэшъукъуай
12. Очэпщый-кIэ
13. Пэнэжъыкъуай
14. ПчыхьалІыкъуай
15. Пщыкъуйхьабл
16. Тэуехьабл
17. Лъэустэнхьабл
18. Тыгъургъой
19. Козэт
20. Адыгея-кIэ
21. БжыхьэкъоякI
22. Бжыхьэкъоежъ
23. Тэхъутэмыкъуай
24. Щынджый
25. Инэм
26. Яблоновск
27. Пэткэу

Тыркуем ис бжъэдыгъу къуаджэхэр

Афёнкарахьисар къалэ: Ениджэ, Кочятагъы

Билэджик къалэ: КараIагъач, Алибэйдюзю (Гукайхьаблэ)

Чанаккалэ къалэ: Ащагъыдэмирджи (Бэджэшъкой), Бахьчэли (Еджэрыкъуай), Бакаджак, Джихьадие (Тыгъужъкой), Дэрэкой (Тэхъутэмыкъуай, Щынджый), Эмирорман (Нэшъукъуай), Хьаджыкой (Аскъэлай), Iидрискору (Бжыхьэкъуай), Кахьвэтэпэ (ХьакIуцукой), Османие (Гъобэкъуай), Саващтэпэ (ПчыхьалIыкъуай, Хьалъэкъуай, Очэпщый)

Эскищэхьир къалэ: Бащара, Iулучайыр

Синоп къалэ: Бюйюкдюз

Токат къалэ: Чайкой