КӀах Адыгабзэ

Адыгабзэ — КӀахыбзэ е КӀах псалъэ е КъохьапӀэ Адыгабзэ (инджылызыбзэгьэ: West Circassian, урысыбзэгьэ: Адыгейский язык) — шапсыгъхэм, абдзэххэм, натхъуэджхэм, бжъэдыгъухэм, кӀэмыгуейхэм ятхыбзэр зэрзэфӀэтыр. Адыгеймрэ Хы ШӀуцӀэ Ӏуфэмрэ щыпсэу адыгэхэм ябзэ.

ISO 639-1: —, ISO 639-2: ady, ISO 639-3: ady.

Адыгэ тхэпкъылъи

А а	Б б	В в	Г г	Гу гу	Гъ гъ	Гъу гъу
Д д	Дж дж	Джъ джъ	Дз дз	Дзу дзу	Е е	Ё ё
Ж ж	Жъ жъ	Жъу жъу	Жь жь	З з	И и	Й й
К к	Ку ку	Къ къ	Къу къу	КI кI	КIу кIу
Л л	Лъ лъ	ЛI лI	М м	Н н	О о
П п	ПI пI	ПIу пIу	Р р	С с
Т т	ТI тI	ТIу тIу	У у	Ф ф
Х х	Ху ху	Хъ хъ	Хъу хъу	Хь хь
Ц ц	Цу цу	ЦI цI	Ч ч	Чъ чъ	ЧI чI
Ш ш	Шъ шъ	Шъу шъу	ШI шI	ШIу шIу	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я
I	Iу

• а [a] макъ кIыхьыр къегъэлъагъуэ. Ипэм щитым деж адрей бзэхэм къызэрыщеджэм хуэдэкъым. Псалъэм папщIэ, урысыбзэкIэ арбуз жаIэу ятхыр адыгэбзэкIэ Iэрбуз жыпIэу тхын хуейщ.
• э [ă] макъ кIэщIыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэт "а"-мрэ "о"-мрэ щытемыгъэщIапхъэм деж, абы ещхьу къеджэн хуейщ. Ипэм зэикI ирагъувэркъым. Ар псалъэм ипэм щигъэувапхъэм деи "а" ягъэув.
• б [b] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэм хэт "б"-ми, инджылызыбзэм хэт "b"-ми ещхьщ.
• в [v] макъыр къегъэлъагъуэ. Зыхэтыр къэбэрдеймрэ иджырей шэрджэсымрэ беслъэнеймрэ ябзэращ. Адрейхэм ябзэм хамэбзэм къыхэкIыу къыхэхьа псалъэхэм фIэкI хэткъым. Абы ипIэкIэ е [ż°], [ċ°] е [dż°] къокIIуэ, ауэ абыхэм иджыри дытепсэлъыхьынущ.
• г [ğ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар "г" "х"-м ещхьу къыщыппсэлъкIэщ щыхъур. Хамэбзэ псалъэхэм [g] макъыр къыщегъэлъагъуэ.
• гу [g°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэпсэлъын щхьа [g] макъым игъусэу [w] жыIэн хуейщ.
• гъ [γ] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар шхын ехыпIэ Iупхъуэр щыкIэзызкIэ къикI макъщ. Нэмыцэбзэмрэ францыбзэмрэ я R пхъашэм ещхьщ.
• гъу [γ°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [γ]-рэ [w]-рэ, а [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэсIам хуэдэу, зэщIыгъуыу къэппсэлъымэ мэхъу.
• д [d] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар урысыбзэми, инджылызыбзэми хэтым ещхьщ.
• дж [dž´] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [č´] макъым и къэхъукIэу, ауэ жьгъыжьгъыу щыту аращ. Нэхъ захуэу тхын хъумэ, мыр "джь"-уэ тхын хуейт, сыту жыпIэмэ, абазэбзэм хэт "дж"-р тIэкIу нэгъуэщIщи (дыдейм ещхьыр абазэбзэ "джь"-ращ). Инджылызыбзэм хэт "j"-м къызэреджэри аращ.
• дз [dz] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр нэхъ ипэкIэ стхам ещхьщ, ауэ [d]-рэ [z]-рэ щызэгухьэкIэ къыхъуу аращ.
• дзу [dż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр къэбэрдеибзэм хэткъым. Зыхэтыр кIахэбзэращ. Ар зыхэт псалъэ закъуэ-тIакъуэхэм абы ипIэ къэбэрдейм [v] жаIэ. Мыр [d]-рэ [ż°]-рэ щызыгуэхьэкIэ къэхъу макъщ. [ż°]-м и къэпсэлъыкIэм иджыри сытепсэлъыхьынущ.
• ж [ž] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэм хэтым ещхьщ.
• е псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [ja] къегъэлъагъуэ. Адрейхэм [e] макъыр къегъэлъагъуэ.
• ё адыгэбзэм хэткъым, ауэ урысыбзэм къыхэкIа псалъэхэм хэтынкIэ мэхъу.
• жъ [ż] макъыр кIахэбзэм къыщегъэлъагъуэ. Мыр [ž] макъыр [z] хуэдэу къэппсэлъымэ аращ щыхъур.
• жъу [ż°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыри зыхэтыр кIахэбзэращ. ЗэрыжысIащи мыбы ипIэкIэ къэбэрдеибзэм [v] къокIуэ. Мы макъыр [w] бгъэзууэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу.
• жь кIахэбзэм [ž´] макъыр къыщегъэлъагъуэ, къэбэрдеибзэм [ż] макъыр къыщегъэлъагъуэ. [ž´]-р [š´]-м ещхьщ, ауэ макъ жьгъыжьгъщ.
• з [z] макъыр къегъэлъагъуэ. Урысыбзэми инджылызыбзэми хэт [z]-м хуэдэщ.
• и псалъэм ипэм е макъ зешэм къыкIэлъыкIуэ къыщыкIуэкIэ [jı] къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, ибэ [j́ıba], щIэин [ś'ajın]). Адрейхэм [i] макъыр къегъэлъагъуэ (псалъэм папщIэ, зыри [zıri]).
• й [j] макъыр къегъэлъагъуэ.
• к [k] макъыр къегъэлъагъуэ. [kh]-уэ жыпIи хъунущ, сыту жыпIмэ, [k]-р [h]-м хэхьэж хуэдэу къапсэлъыри. Псалъэ закъуэтIакъуэмрэ хамэбзэ псалъэхэмрэ фIэкIа хэткъым.
• ку [k°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [k]-рэ [w]-рэ щызэгухьэкIэ хъу макъщ; нэхъ ищхьэкIэ [g°] къызэрапсэлъыу жыхуэтIам хуэдэу мыри къапсэлъ.
• кхъ [q] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [q']-р [x]-м хэхьэжу къэпсэлъын хуейщ. Зыхэтыр къэбэрдеибзэмрэ беслъэнеибзэращ, ауэ шапсыгъыбзэмрэ бжьэдыгъубзэмрэ мыбы нэхъ ещхьу макъ къапсэлъ. Арщхьа абыхэм къ хьэрф фIэкIа къагъэсэбэпкъым.
• къ и нэхъыбэм [q'] макъыр къегъэлъагъуэ, ауэ [q] макъым нэхъ ещхьыу къапсэлъынкIи мэхъу (п.п., шапсыгъхэмрэ бжьэдыгъухэмрэ). Мыр [g] макъым тIэкIу ещхьщ, ауэ джийм къокI, жьыр быударэ зэуэ къыщибгъэкIкIэ.
• къу и нэхъыбэм [q°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Ар [q']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI; [q']-р джийм къикIыу, [w]-р IупэкIэ щIыбгъужыу.
• кI е [č´'], е [k´'], иныкъуэхэм деи [k'] къегъэлъагъуэ. [č´'] макъыр [č´] хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Япэм абы ипIэ къапсэлъыу щытар [k´'] макъыращ; ар [k´] макъыр хэкъузауэ къыщыппсэлъкIэ мэхъу. Нобэ ар къэзыпсэлъхэр джылахъстэнейхэмрэ, хыIуфэ шапсыгъхэмрэ, IэщIыбым щыIэ адыгэхэмрэщ. Мы хьэрфыр псалъэ закъуэтIакъуэм [k']-уэ къыщапсэлъ (п.п., шкIэ, ткIий, IэшкIэ).
• кIу [k°'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыр [k']-мрэ [w]-мрэ зэгъусэу къыщыппсэлъым мэхъу.
• л [ĺ] макъыр е [l´] макъыр къегъэлъагъуэ. [ĺ] макъыр адыгэбзэ фIэкIа нэмыщIыбзэхэм хэту къыщIэкъынукъым. Ар къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысу Iущхьэм кIэрыпкъузэу жьыр лъэщу бгъэвуун хуейщ. Адыгэм языныкъуэхэм [l´]-уэ къапсэлъ. Ар урысыбзэм "ль"-м къызэреджэм ещхьщ.
• лъ [ł] макъыр къегъэлъагъуэ. Мы макъыри къыщыппсэлъкIэ бзэгупэр ищхьэ дзапэфIанэхэм я лъащIэм нэмысыпэу кIэрыкъузэн хуейщ, ауэ жьы къипгъэкIыр бгъэвуунукъым.
• лI [ł'] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [ł]-м ещхьщ, ауэ къыщыппсэлъкIэ джийми макъ къигъэIукIын хуейщ. КъэпсэлъыкIэу 2 иIэщ.
• м [m]
• н [n]
• о Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм [o] къыщегъэлъагъуэ, Адыгэ Республикэм [wă] къыщегъэлъагъуэ (хамэбзэ псалъэхэм нэмыщI). Къэбэрдеибзэм хэт [o]-р е [ă]-м къыхокI (п.п., сощIэ / сэшIэ), е [aw]-м къыхокI (п.п., дотэ / даутэ).
• п [p].
• р [r]
• с [s]
• т
• у [w]
• ф [f]
• х
• I [?] макъыр къегъэлъагъуэ (едэIуэн). Мы макъыр [q'] макъым ещхьу къапсэлъ, икIи а макъым къыхокI, е, нэгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъым ипIэкIэ япэм [q'] къапсэлъыу щытауэ жыпIэ хъунущ. Нобэ къыздэсым адыгэм [?] макъым ипIэ [q'] къэзыпсэлъ яхэтщ, псалъэм папщIэ, убыххэм, хьэкIувхэм. Мы макъыр зыхэт адыгэ псалъэхэм хуэзэ адзыгъэ псалъэхэм мыбы ипIэ къакIуэр [q'] макъыращ (п.п., ад. Iэзэ - адз. aq'aza). Адыгэми адзыгъэми я сабийхэм псалъэкIэ зыщырагъащIэм деж [q'] къапсэлъыу щIадзэн ипэ [?] къапсэлъ. ИкIи, нэхъ ищхьэкIэ зэрыстхащи, [q'] макъыр [?] макъым хуокIуэ (п.п., къэбэрдей адыгэхэм "-къым" суффиксым ипIэ "-Iым" къапсэлъ). Мы макъым и къэпсэлъыкIэр гурыгъэIуэгъуейщ, ауэ урысыбзэ, тыркубзэ е нэмыщIыбзэхэм макъ зешэхэм ипэ и нэхъыбэм итщ мыр. НыгъуэщIыу жыпIэмэ, мы макъыр къэпсэлъын щхьэкIэ макъ зешэ гуэр жьыр къыумыгъэкIыу быубыдарэ зэуэ къигъэIукIын хуейщ.
• Iу [?°] макъыр къегъэлъагъуэ. Мыр [?] макъымрэ [w] макъымрэ зэгъусэу къыщыппсэлъкIэ къокI. НыгъуэщIу жыпIэмэ, джиймкIэ [?] къыбогъэкI, ар къыщикI дыдэми IупэкIэ [w] къыбопсэлъ.

Дифтонгхэр

Адыгей адыгабзэм идифтонгмэ къатегуыщыIэу, тызыхэплъагъэ тхылъхэм мы къыкIэлъыкIуэрэ тхэпкъэхэр (буквэхэр), пычыгъуэхэр ары дифтонг-эу алъытэрэр: е (эй=йэ), я (йа), и (ый=йы), ю (йу), ау, эу, ыу, иу, о(эу=уэ), уа, уы, уи, уе. Ау тэ къызэрэтшIуэшIрэмкIэ адыгабзэм хэт дифтонгхэр мы къэтпчъыгъэ тхэпкъхэм-пычыгъуэхэм къагъэлъагъуэрэ макъэхэр арэп. КъатIуэрэм нахь лъапсэ иIэным фэшI, апэу гуыщыIалъэхэм, дифтонгым къыраIуалIэрэм игуыгъу къэтшIын.

Мы гуыщыIэлъитIуым фэдэу тызыхэплъэгъэ гуыщыIэлъэ пчъагъэми къызэратхырэр дифтонгыр мэкъэзещэ мэкъитIуыр зы пычыгъуэм зы макъэ фэдэу къызэдыхэфэныр ары. Арэу зыхъуырэм ыпшъэкIэ къэттыгъэ тхэпкъхэр-пычыгъуэхэр дифтонг хъуыным фэшI ахэлэжьэрэ макъэхэр мэкъэзещэ хъуын фае. Мы тхэпкъ-зэхэлъхэм (е, я, и), ахэлэжьэрэ э, а, ы, тхэпкъхэм къагъэлъагъуэрэ макъэхэмрэ, ю, тхэпкъ зэхэлъым хэлэжьэрэ у-м ымакъэрэ зэрэмэкъэзещэмкIэ зыми гурышхъуэ ышIырэп. Ау Адыгей тхыбзэхабзэм дифтонгэу къыщалъытэрэ тхэпкъ зэхэлъхэм ахэлэжэрэ й тхэпкъым ымакъэрэ, пычыгъуэхэм ахэлажьэрэ у тхэпкъым ымакъэрэ, мэкъэзещэу къалъытэжьхэрэп. Мэкъэзэращэх. Уырысыбзэ грамматикэми й-эр мэкъэзэращэу къелъытэ. Къэбэртэе адыгабзэм итхыбзэхабзи ары къызэрэщалъытэрэр. Яковлевымрэ lэшъхьамафэмрэ къызэдыдагъэкIыгъэ «Адыгей литературабзэм и тхыбзэхабз» зыфиIуэрэ тхылъми мы мэкъитIуыр мэкъэзэращэмэ ахэтэу къытыгъ. ЕтIани а зы макъэр зы бзэм щымэкъэзэращэу нэмыкIыбзэм къызыхафэкIэ мэкъэзещэ хъуын зэримылъэкIыщтыри гурыIуэгъуаепщтын.

Адыгабзэм ышапхъэхэр (орфографие)

Адыгабзэм гъогушхо къыкIугъ. Илъэс мин пчъагъэхэм чIышъхьашъом щыпсэурэ адыгэ лъэпкъхэр зэкIэ хэлэжьагъэх адыгабзэм игъэпсын, ипсыхьан. Ащ фэдиз лIэшIэгъу пчъагъэхэм лъэпкъым мэкъабэ, гущыIабэ, гущыIэухыгъабэ къытыгъ. Лъэпкъым щыщэу чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащыпсэухэрэм чIыпIабзэхэр, зылъэныкъо горэкIэ адыгэ лъэпкъыбзэм текIэу, яIэ хъугъэх. Ащ фэдэу адыгэбзэ зэикIым нахь къыхэщхэу тиIэр чIыпIэбзэ заулэ мэхъу: абдзэхабзэр, бжъэдыгъубзэр, кIэмыгуябзэр, шапсыгъабзэр. Мыхэмэ зэу ахэбгъахьэми хъущт къэбэртэябзэр. Джы тилъэхъан къэбэртэябзэр бзэ шъхьафэу алъытэ, ау ар адыгабзэм, лIэшIэгъу пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, щыщ шъыпкъэу щытыгъ, ыпшъэкIэ зигугъу къэтшIыгъэ адыгэ чIыпIабзэхэм афэдэу. Адыгэ лъэпкъым ихъишъэ зэзгъашIэрэмэ къыхагъэщэу тырехьылIэ, тхыдэхэми, усэхэми къахэфэ, къэралыгъо, лъэпкъ Iофхэр зэшIохыгъэным пае зэкIэ адыгэхэм ялIыкIохэр хэгъэгу хасэм щызэIукIэхэу, Iофэу згъэгумэкIхэрэм тегущыIэхэу. А хасэхэм лIыкIоу агъакIощтгъэхэр акъыл зэбгъотылIэнэу, жэбзэ къабзэ зыIулъэу, цIыфхэр згъэдэIон зылъэкIыщтыр арыгъэ. Джы загъорэ къызэрэхэкIэу, ащ фэдэ лIыкIор IэнатIэу иIэм елъытыгъэу е IэнэтIэ лъыхъоу, е зэрэкIуагъэм рыкъэин ихьисапэу щытыгъэп. ЛIыкIор цIыфхэм зэлъашIэу, шъхьакIафэ фашIэу, акъылыгъи, цIыфыгъи, адыгагъи, лIыгъи бгъодэлъэу щытыщтгъэ. Ежь хьаблэм, къуаджэм, чIыпIэм, хэкум агъэнэфагъэу, хадзыгъэу агъакIощтгъэ. Ащ фэдэ лIыкIоу къэралыгъо, лъэпкъ хасэм къекIолIагъэхэр зэкIэ зы адыгэ лъэпкъыбзэкIэ нахьыбэмкIэ гущыIэщтгъэх. Ащ фэдэ лIыкIоу, губзыгъэу къэгущыIэрэм игугъу хэкум дахэкIэ щыIущтгъэ, адыгэбзэ къабзэкIэ мэгущыIэ, жэбзэ къабзэ Iулъ аIощтгъэ. Мы зигугъу къэтшIырэм къикIырэр -адыгэхэр сыдигъуи абзэ зэрэлъыплъэщтгъэхэр, адыгэбзэ жэбзэ къабзэр зэрагъэлъапIэщтгъэр ары. А лъэхъан чыжьэхэм жабзэм лъыплъэщтгъэхэ нахь, адыгэхэм тхылъыбзи, бзэр зэрызэхэтым ехьылIэгъэ грамматики, хэбзэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэри яIагъэхэп. ЗэкIэ адыгэу адыгабзэм рыгущыIэхэрэм зэфэдэу зэдагъэцэкIэн фаеу шэпхъэ гъэнэфагъэхэр бзэм ехьылIагъэу щыIагъэхэп. Ащ фэдэ амалхэр зиIэнхэу хъурэр тхэн амал зиIэ лъэпкъыр ары. Тэ, адыгэхэм, тхэн амал тиIэ хъугъэу залъытэрэр 1918- рэ илъэсым щегъэжьагъэу ары. А илъэсым ыуж ныIэп адыгабзэкIэ тхылъхэр къыдэкIхэ зыхъугъэхэр. ЦIыкIу-цIыкI Iзэ адыгэ тхылъыбзэ тиIэ мэхъу. Тхылъыбзэм къытекIэу тхэкIэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэр адыгабзэм иIэхэу Н.Ф.Яковлевымрэ Iэшхьэмэфэ Даутрэ хагъэунэфыкIых. Ыужым, 1936-рэ илъэсым, Iэшхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэ «Адыгэ орфографиер» унашъоу аштэ, етIанэ, 1938-рэ илъэсым, Мыекъуапэ ятIонэрэу къыщыдэкIыжьы. Адыгэ орфографиер унашъокIэ зэраштагъэм къикIырэр, а шэпхъэ гъэнэфагъэхэу адыгэ тхылъыбзэм ехьылIагъэу къыдагъэкIыгъэхэр зэкIэ адыгэ тхылъыбзэм рылажьэхэрэм зэфэдэу зэдагъэцэкIэнэу ары. Адыгэ народэу зитхылъыбзэ уцоу, тхэн амалыр къызIэкIэзгъахьэщтгъэмкIэ а апэрэ тхэкIэ амалэу, шапхъэу Iэшъхьэмафэ Даутэ зэхигъэуцогъагъэмэ яшIогъэшхо къакIощтгъэ, ар иIэпэIэгъоу шIэныгъэм ипчъэхэр къызэIуихыщтгъэ, егъашIэм зыкIэхъопсыщтгъэ шIэныгъэ нэфыр къызIэкIигъахьэщтгъэ.

Орфографием ишапхъэхэм гущыIэр зэрэптхыщтыр, а гущыIэм иIахьыгъухэм ямэхьан, зэпытэу е зэпымытэу ахэр птхыщтхэмэ, дефис дэтэу е дэмытэу гущыIэр гъэпсыгъэщтмэ, инэу е цIыкIоу къебгъэжьэщтмэ, гущыIэм ишъошэ-хабзэхэр къагъэунэфых. ТхэкIэ амалэу бзэм иIэхэм къатекIызэ, орфографием зэкIэ тхылъыбзэм пылъхэм зэдагъэцэкIэн фэе тхэкIэ амалхэм яшапхъэхэр къегъэуцух, адыгэ грамматическэ шъуашэхэу зэдаштагъэхэр зыми ымыукъонхэм пае. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, орфографиер научнэ лъапсэ иIэу ежь обществэм зэдиштэгъэ тхэкIэ амалэу, шапхъэу щыт, ыкIи а шэпхъэ зэдаштагъэхэр зыукъорэм хэукъоныгъэхэр ышIэу, икъоу шIэныгъэ зымыгъотыгъэ тхакIоу, цIыфэу алъытэ. Сыд фэдэрэбзи анахь мэхьанэ шъхьаIэу иIэр, а бзэр зыIулъ цIыфхэр зэдэгущыIэнхэр, зэгурыIонхэр ары. Орфографием, а лъэныкъомкIэ укъызекIуалIэкIэ, цIыфхэр тхыгъэкIэ зэдэгущыIэнхэ алъэкIын амал къеты. ЖабзэкIэ узэдэгущыIэным фэдэп тхыгъэкIэ узэдэгущыIэныр: жабзэм чIыпIабзэхэр щыбгъэфедэхэми мэхъI , къыбгурымыIоу укIэупчIэжьмэ, уздэгущыIэрэм къыбгуригъэIожьыщт, ау тхылъкIэ узэдэгущыIэмэ зэкIэми зэдаштэгъэ шапхъэхэр бгъэфедэнхэ фае, къагурымыIорэ къэIокIэ-тхакIэхэр хэмыгъахьэхэу. Ар аущтэу мыгъэпсыгъэмэ, уитхыгъэ зыфэгъэхьыгъэ цIыфхэм узыфаер агуIымыIонкIэ щынагъо.

Iэшъхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэгъэ тхэкIэ шапхъэхэр адыгэ народым ыгъэфедэхэзэ илъэс пчъагъэм гъэсэныгъэм гъэхъэгъэ дэхэкIаехэр ышIыгъэх. А тхэкIэ шэпхъэ зэдаштагъэхэр агъэфедэзэ, адыгэхэм художественнэ литературэ шIагъо яIэ хъугъэ, научнэ IофшIагъэхэр къатыгъэх, публицистикэм зырагъэушъомбгъугъ, театри, радиуи, телевидениеми къащэгущыIэх, ублэпIэ, гурыт, апшъэрэ еджапIэхэм ащэлажьэх. А пстэумэ къагъэлъагъорэр, адыгэ тхылъыбзэр уцунымкIэ а тхэкIэ унашъоу аштэгъагъэм ииIуогъэшхо къызэрэкIуагъэр ары. Ау обществэм ищыIэныгъэ лъыкIуатэ къэс бзэми зэхъокIыныгъэхэр иIэхэу мэхъух, анахьэу лексикэм. Ащ фэдэ хэхъоныгъэхэр адыгабзэми фэхъугъэх. Ащ епхыгъ джы тилъэхъан адыгэ тхэкIэ шапхъэхэм ахэплъэжьынхэу, хэхъоныгъэу бзэм фэхъугъэм ифэшъошэ зэхъокIныгъэхэр фанIынэу тинаучнэ IофышIэхэр зыкIыпыхьагъэхэр. ЗэрэхъурэмкIэ, ар щыIэныгъэм къыгъэуцугъэ Iофышхоу щыт. Ащ изэшIохын пылъ IофышIэхэр шэпхъэ уцугъахэу щыIэхэм арыгъуазэхэзэ, тхылъыбзэм къыхэхъуагъэхэр къагъэунэфэны, а шэпхъэ зэлъашIэрэм пэшIуемыкIохэу, хахъо фашIын фае. Мы Iофыр зэшIозыхрэ IофышIэхэр ежь агу рихь-римыхьрэ закъомкIэ къекIуалIэхэ хъущтхэп, зыщыпсэурэ, зыщыщ чIыпIабзэхэр, ежь зэрэзэхагъэуцорэр агъэфедэу, шапхъэу къатынхэр тэрэзэп, емыкIу, адыгэ лъэпкъымкIэ зэрар. Ащ фэдэ гъэпсыкIэм адыгэ цIыф лъэпкъхэр зэриутэкIынхэ ылъэкIыщт, шэпхъэ уцугъахэм шIэныгъэ рызгъотыгъэхэм яшIэныгъэ ашIузэщикъощт, еджапIэхэм аIут кIэлэегъаджэхэри, ащеджэхэрэри Iоф хидзэщтых. ТикIэлэегъаджэмэ язакъоп орфографием ишапхъэмэ агъапэхэрэр, ахэр нахьыбэу гъэзетым къэтхэхэ нахь мышIэми. Адыгэ тхэкIэ шапхъэм егъэгумэкIых тиусакIохэри, тижурналистхэри, тиартистхэри, тинаучнэ IофышIэхэри, тимэкъу-мэщышIэ IофышIэхэри - зэкIэ адыгэ тхылъыбзэр шIу зылъэгъоу, гъунэ лъызыфхэрэр. Ащ фэдэу зэрэщытым ишыхьат тхэкIэ шэпхъэ проектхэу «Социалистическэ Адыгей»-м къыкиутыгъэхэм яхьылIагъэхэу цIыфыбэ къызэратхэри. Илъэс тIокIым къехъужьыгъэу адыгэ орфографием ипроектэу Бырысырым, Даурым, Шъаокъом зэхагъэуцуагъэм зэп-тIоп зэрэтегущыIагъэхэр, мыхъун ашIошIэу къыхэфагъэхэри авторхэм араIожьыгъэх, хэмытэу, ахэм гу зылъамытагъэ горэхэри къыхэкIыгъэхэми анаIэ тырарагъэдзэжьыгъ. Аужыпкъэрэм,Адыгэ хэку исполкомым зэхищэгъэгъэ орфографическэ комиссием хэтхэр /ащ сэри сыхэт/ аужыпкъэрэ едзыгъоу авторхэм къытыралъхьагъэм еджэжьхи, а едзыгъор августым и 15-м 1989-рэ илъэсым «Социалистическэ Адыгей»-м къыхиутынэу, цIыфхэр зэкIэ рагъэджэнхэу, комиссием рихъухьэгъагъ. Ащ ыпэкIэ, комиссием и тхьаматэу МэщбэшIэ Исхьакъ зэкIэми, къариIогъагъ: нэпэмыкIэу орфографическэ шапхъэхэр зэхэзгъэуцуагъэ е илъэсым къыкIоцI зэхэзгъэуцон щыIэмэ тежэнышъ, къырахьылIэрэмэ анахь дэгъур къахэтхыщт ыIуи. Ари хъункIэ зэдашти, ежагъэх, ау зыми тхыгъахэу къытыгъагъэп ыкIи илъэсым къыкIоцIи къыгъэхьазэрыгъагъэп.

Проектым иаужыпкъэрэ едзыгъор гъэзетым къыхиутынэу комиссием зештэм ыуж, ЗекIогъу Уцужьыкъо нэIосэгъэ-Iахьылыгъэ амалэу иIэхэр ыгъэфедэхи, къезытыгъэри тымышIэу, джыри илъэс пIалъэ зыгорэм къыритыгъэу зэхэтхыгъ. Ащ къыхэкIыкIэ, Iофыр зыми къымыIэтэу илъэсым ехъоу тежагъ. Зыми проект шъхьаф къытынэпщтын, уахътэу агъэнэфэгъагъэхэр бэ шIагъэу блэкIыгъэх зыфаIоным тегъэпсыхьагъэу,авторхэм комиссием рихъухьагъэр агъэцакIэу аIуи, япроект гъэзетым къыхрагъэутыгъ. А охътэ шъыпкъэм тефэу ЗекIогъум ипроекти «Адыгэ орфографиер нахьыпIу зэрэхъущтымкIэ шIэгьэн фаехэр» ышъхьэу брошюрэ шъхьафэу экземпляри 150-рэ хъурэр къыдэкIы.

Мы проектым нэIуасэ зыфэзыиIынхэу, тегущыIэщтхэмкIэ а пчъагъэри икъунгъэ, ау ащ ЗекIогъур ымыгъэразэу, гъэзетым къыхаIигъэутынэI редакторым реты. Зэрэадыгэ лъэпкъэу яхьылIэгъэ тхэкIэ шапхъэхэр редакторым ыштэнхэшъ къыхиутынхэр къыригъэкIугъэп, тегущыIагъэ щымыIэу, комиссиери хэмыплъагъэу. Ар аущтэу зэхъум, ЗекIогъум джыри «къыдэIэпэIагъэх»: орфографическэ комиссием хэтхэр аугъойхи «къыхэтыутын фае» къараIуагъ. Ау къэгущыIагъэхэм анахьыбэ дэдэм ЗекIогъум ипроект къыхэуутыным игъо мыхъугъэу ыкIи мэхьанэ хъатэ, адрэ проектэу къыхаутыгъэм шIокIэу, имыIэу аIуи зэбгырыкIыжьыгъэх. Ащ къымыубытхэу ЗекIогъум «къыдэIэпэIэхэрэм» ялIыгъэ, язэшIокI къагъэлъагъоу аIуи, проектыр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгей»-м июным и 13-м 1990-рэ илъэсым къихьагъ. Проектыр брошюрэу къызыдэкIыгъэр мэзэ зыщыплъ нахьэ мыхъоу ары шъыпкъэр гъэзетым къыхырагъэутыгъ. Ар зэрар лыягъэу тэлъытэ, ау ащ изакъоп -ЗекIогъум къытырэ проектыр тхэкIэ шэпхъэ зэгъэзэфагъэу щытэп, ар илъэшъухьэгъэу гъэпсыгъэ, кIэлэегъаджэхэмкIи кIэлэеджакIохэмкIи гурыIогъуаеу бзэ хьылъэкIэ тхыгъэ. Параграфи 119-рэу ЗекIогъум къытырэм ащыщэу 80-м къехъурэр Бырысырым, Даурым, Шъаокъом япроектэу къыхаутыгъэм тефэх, орфографием хэмыхьэхэу орфэпием хэтын фаеу параграф зыщыплI хэт, тхэкIэ шапхъэ мыхъухэу, шапхъэ пшIынэу атемыфэуи параграф зытIущ хигъэхьагъ, адрэ проектым комиссиер тегущыIэ зэхъум хагъэкIыжьхэмэ нахьышIу зыфаIуи хагъэкIыжьыгъэхэу параграф зытIущ ежьым хигъэхьажьыгъ, адрэ параграфэу къэнэжьхэрэр скобкэмэ адэтэу апэрэ проектэу къыхаутыгъэм чIыпIэбзэ къэIуакIэх aIoy щыхагъэунэфыкIыгъэхэр ЗекIогъум скобкэмэ къадиххи, тхылъыбзэ шапхъэ фэдэу параграф шъхьафхэу къытыгъэх. Ахэри бжъэдыгъу чIыпIэбзэ закIэх. Ащ къикIырэр, ежь ЗекIогъум тхэкIэ унашъоу адыгэ народыр илъэс пчъагъэхэм зэрылажьэу, цIыфхэм зэдаштагъэу, яшIэныгъэ ылъапсэу щытыр зэриукъорэр ары, ежь ыгу рихь-римыхьмэ къатекIырэ екIолIакIэм тетэу е ежь зыщыщ чIыпIэмкIэ ыукъудыи пIоигьоу зэритхыгъэр ары.

Научнэ лъапсэу проектитIуми яIэр къызыщежьэрэр Iэшъхьзмэфэ Даутэ зэхигъэуцогъэгъэ шапхъэхэу унашъокIэ аштэгъагъэхэу ыпшъэкIэ зигугъу къэтиIыгъэр ары, ау проектмэ яавторхэм ар зэрагъэфедагъэр зэтекIы. Апэрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэхэм шэпхъэ шъхьаIэу цIыфхэм зэлъаштагъэхэр амыукъохэу, тхылъыбзэм кIэу къыхэхьагъэхэр шэпхъэ гъэнэфагьэ ашIызэ дэлэжьагъэх, ыужрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэм шэпхъэ уцугъахэхэу щытхэр ыукъозэ ешIы, ежь ичIыпIабзэ зэрэлъэпкъэу шапхъэкIэ аригъэштэн ыгу хэлъэI фэбанэ. Ащ фэдэ екIолIакIэр народым зэрэщытэу ыштэщтэп, IэпэIэгьу кIочIэшхохэр «къыгъотэу» мыхъущтыр кIоцIырафыгъэми. Ащ ишыхьатых а проектхэм яхьылIагъэхэу гъэзетым къыхиутыгъэ статьяхэри.

Мы статьям проектитIум язи, ящыкIэгъэ-ямыщыкIагъэхэм, сакъыщытегущыIэрэп, сыда пIомэ ахэр авторхэми мызэу-мытIоу ясIуагъэх, комиссиеми щытегущыIэхэ зэхъум шъхьаихыгъэу къыщысIогъагъэх. КъэсIуагъэмэ ащыщыбэхэр апэрэ проектыр зэхэзгъэуцуагъэмэ къыдалъытагъэх ыкIи зэрагъэтэрэзыжьыгъэм сезэгъыгъ. Джы тиадыгэ тхылъыбзэ изытеткIэ, Бырсырым, Даурым, Шъаокъом зэхагъэуцогъэ адыгэ орфографием ипроектэу къыхаутыгъэу цIыфхэр хъунэу зытегущыIэхэрэр унашъокIэ штэгъэным игъо хъугъэу сэлъытэ.

СигущыIэ икIэухым, къыхаутыгъэ статья зытIу горэм къащатхырэм сакъыщыуцу сшIоигъу. АпэрэмкIэ, Хъут Казбек истатьяу «Iофгъошхомэ ащыщ» зыфиIоу «Социалистическэ Адыгей»-м маим и 18-м 1990 илъэсым къихьагъэр къызтегущыIэрэ «Iофыгъошхом» имыфэшъуашэу дысэу, гуаоу мыхъунхэр риIуалIэу къыхэкIы. Ащ мырэущтэу етхы: «Буквэхэм ацIэ зыщызэхагъэкIокIэгъэ орфографием ребгъэджэнхэ плъэкIыщтэп, рыбгъэсэхъуджэнхэ плъэкIыщт нахь...». Мыщ фэдэ гущыIэ мыщыухэр пIонри птхынри къекIурэп, авторхэм ямылажьэр ялэжьэ шъыпкъэу щытми. Бырсырми, Даурми, Шъаокъоми зы букви, зы макъи зэхагъэкIуакIэрэп, зытетым тетэу къатхы нахь.

Авторхэм буквэу д-р, буквэу дз-м хагъэкIуакIэу еIошъ Хъутым ахэр егъэмысэх, ау ащ фэдэ зэхэгъэкIокIэгъэ Iоф хэтлъагъорэп проектэу тыкъызтегущыIэрэм. Мары ащ щатхырэр: «#7. Буквэхэу дд зэгъусэхэу атхы: 1. Д-кIэ къегъэжьэгъэ гущыIэпкъым бэ пчъагъэм иапэрэшъхьэ къэзгъэлъэгъорэ приставкэр зыгуахьэкIэ. Щысэхэр: къыд-дэкIон, къыд-дэIэпэIэн, къыд-дихьан. 2. Буквэхэу дз, дж зыфиIохэрэм апэкIэ бэ пчъагъэм иапэрэшъхьэ къэзгъэлъэгъорэ приставкэр щыт хъумэ. Щысэхэр: д-дзын, хэд-дзэн, д-джын /егъапш диал.: ты-дзын, хэты-дзэн, ты-джын/». ХэткIи нэфэн фае, авторхэм дз-ри, дж-ри, д-ри буквэ шъхьафхэу зэралъытэхэрэр, ау бгъэмысэхэ пшIоигъомэ, мы къэтхьыгъэ параграфым икъежьапIэкIэ/» буквэхэу дд зэгъусэхэу атхы»/ бгъэмысэнхэ плъэкIыщтых, Хъут Казбек зэрипIырэм фэдэу. Ау ащ фэдэ нIыкIэри, къыгурыIуакIэри емыкIу.

Проектым иавторхэм апэрэ едзыгъоу къатыгъагъэм щыхагъэунэфыкIыгъагъ у-м пычыгъо къызщитрэм ащ ыуж ы-р щытэу птхын фаеу, ау ащ еджагъэхэри, комиссием щыщхэри езэгъыгъэхэп, арти джырэ проектым хэмытыжьэу къатыгъ.

Хъут Казбек джы ар щыкIагъэу проектым фелъэгъу. Тэ тишIошIыкIэ, у-м ыуж, пычыгъо къыгъэпсы хъумэ, ы-р птхынэу ищыкIагъэп. Ар къэIуакIэу иIэм епхыгъ, арышъ, ар орфоэпием иIоф. Орфографием ипшъэрылъэхэм къахахьэрэп. Джащ фэд пIоми хъущт I-р гущыIэхэу Ахьмэд, Абу, Асет зыфиIохэрэм апэ ибгъэуцонри, Юныс, Юсыф-мэ ачIыпIэ Иуныс, Иусыф птхынри. Проектым къызэрыщатырэр тхылъыбзэм зэрыхэхьагъэу, цIыфхэм зэлъаштагъэу, шэпхъэ уцугъэхэр ары. Ахэр джы зэпырыбгъэзэжьынхэр ищыкIагъэхэп. Инджылыбзэми, урысыбзэми, нэпэмыкIыбзэми зэратхырэмрэ къэIуакIэу яIэрэмкIэ зэтекIыхэу боу гущыIэхэр, макъэхэр къыхэфэх, ау ащ пае а бзэхэр къэралыгъо Iофхэр зэшIуахыным пае агъэфедэнхэм изэрар къакIорэп. Шъыпкъэ, щыIэх бзэ зырызхэр, гущыIэр къызэраIорэмрэ зэратхырэмрэ зэтефэхэу, гущыIэм пае грузинабзэр. Гъэзетым инэкIубгъохэм научнэ Iофыгъохэр ащызэшIопхыныр къинэу щыт нахь, тыкъызтегущыIэмэ тшIоигъор бэ.

ЯтIонэрэу сыкъызыщыуцумэ сшIоигъор ХъокIо Аслъан истатьяу «Титхабзэ орэкъабзэ» зыфиIоу гъэзетым июлым и 13-м 1990-рэ илъэсым къихьагъэр ары. Авторыр техническэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат нахь мышIэми, дэхэкIаеу адыгэ тхылъыбзэ шапхъэхэм алъэплъэ, ахэр нахьышIу шIыгъэным ыгукIэ егъапэ. Ар Аслъан щытхъоу ыкIи гуапэу фэлъэгъугъэн фае. ХъокIо Аслъан анахь згъэгумэкIэу хигъэунэфыкIырэр нэпэмыкIыбзэмэ къахэкIхи адыгабзэм къыхэхьагъэ гущыIэхэм ятхыкI. Ар Iофыгъошхоу щыт, ау проектмэ яавторхэм а лъэныкъор къыдамылъытагъэу зэритхырэр тэрэзэп. Ахэм ар къыдамылъытагъэмэ, а парагрэфэу зигугъу къышIхэрэм къащатхыныеп. Зэрэщытыр, урысыбзэм ифэмэ-бжьымэхэр къытехьэхэзэ адыгэ тхылъыбзэр охътэ кIэкIыкIэ уцугъэ. Ащ къыхэкIэу интеIнациональнэ гущыIэхэри, урысыбзэ гущыIэ зырызхэри, гущыIэ зэпхыгъэ хьэзэрхэри адыгабзэм къыхэхьагъэх, ахэм цIыфхэр ясагъэх. Ащ фэдэу адыгэ тхылъыбзэм хэтхэм бзэр агъэкIодынкIэ щынагъо щыIэп. Бзэ пстэуми ащ фэдэ амалхэр агъэфедэх, ау грамматикэм ахэр бзэм щыщым фэдэу егъэпсых. Титхылъыбзэ уцу зэхъум тхакIохэм къахэкIыщтгъэх, гущыIэ пстэури адыгабзэкIэ къэIогъэн фае зыIощтгъэхэр, ау ар бзэми цIыфми аштагъэп. Сыд фэдэрэбзи ежь ибзэ хабзэхэм атетэу хэхъоныгъэ лексикэмкIэ ешIы нахь, зыгорэм ишIоигъоныгъэкIэ, искусственэ зыфаIорэм фэдэу, бгъэпсын плъэкIыщтэп. Арышъ, адыгэ орфографием ишапхъэхэр зэблэтхъуным тыпышъумыгъэлъэу,щыIэм тэрэзэу тырыжъугъэлажь.

Адыгэ литературэр

• Андырхъое Хъусен
• Бэгъ Нурбый
• Бэрэтэрэ Хьамид
• ГутIэ Санят
• Жэнэ Къырымыз
• Кощбэе Пщымаф
• Къоджэ Руслъанид
• Къуекъо Налбый
• КъумпIыл Къадырбэч
• Кlэрэщэ Тембот
• КIэсэбэжъ Къэплъан
• КIубэ Щэбан
• Лъэустэн Юсыф
• Мамый Ерэджыб
• Мэрэтыкъо Фехми
• МэщбэшIэ Исхьакъ
• Нэхэе Руслъан
• Пэнэшъу Сэфэр
• Пэрэныкъо Мурат
• Теуцожь Цыгъу
• Хъунэго Саид
• Хъурым Хъусен
• ХьадэгъэлIэ Аскэр
• Хьакурынэ Ларис
• Хьаткъо Ахьмэд
• Цэй Ибрахьим
• Цуекъо Джахьфар
• Цуекъо Юныс
• Шъхьаплъэкъо Хьис
• ШэуджэнцIыкIу Алый
• Iэшъынэ Хьазрэт

Яплъ

• Абдзэхабзэ
• Бжъэдыгъубзэ
• КIэмыгуябзэ
• Шапсыгъабзэ
  • ХьакIуцубзэ

Епхыгъэ зэпыщэхэр

• Adyghe alphabet
• Adyghe Sample at Language Museum
• Ethnologue: Adyghe
• Learning Adyghe resource
• ~АДЫГЭБЗЭ~ADIGEBZE
• Адыгэбзэ